"Da cuberta parte unha brillante corrente de raios dourados, que se verque con abundancia e golpean os ollos dos homes con forza irresistible"
Descrición de Santa Sofía. Paulo Silenciario
165. Istambul é como un desfile de mesquitas-estandarte. En Fatih, a 'zona vella', onde se atopaba a vella Constantinopla romana, os templos musulmáns ocupan o alto dos outeiros. Ao lonxe, da banda asiática, distínguese a presenza máis intrigante: unha mesquita de grandes dimensións coñecida como Çamlica. É como unha aeronave extraterrestre aterrada no horizonte. Inaugurouse en 2016 cun custe de máis de 66 millóns de dólares. Çamlica superou a dimensión da Mesquita Azul, o contrapunto de Santa Sofía, erguida por Ahmed I para contrarrestar o poder simbólico que continúa a exercer, mil cincocentos anos despois, a basílica cristiá. Detrás de Çamlica está a man do islamista Recep Tayyip Erdogan. "Foi un agasallo do presidente á cidade de Istambul", cóntannos, "o problema é que pagou ese agasallo cos nosos cartos". O edificio continúa, coma un pastiche, a teima otomana por replicar e, xa que logo, apropiarse simbolicamente de Santa Sofía. Imposible non contrastalo coas mesquitas andalusíes —certo que varios séculos anteriores—, volcadas cara un paraíso interior e hipnótico de xeometrías envolventes. En Istambul, o Islam aprendeu do occidente a ambición de culminar a paisaxe con arquitecturas sagradas.
O que un non agarda, como turista, é participar dun certo ritual de humillación. Da cómoda e pracenteira visita á mesquita de Suleimán da que se sae cheo de paz, pásase á violenta indisposición do paseo por Santa Sofía. A monumental basílica de Xustiniano, erguida como orgullo da Nova Roma no século VI, é unha tortura. O goberno islamista mudou a súa categoría de museo a mesquita e, a diferencia da de Suleimán, impide o acceso á nave. O punto de vista converte un edificio en monumento. Impedir ver Santa Sofía desde a nave, a diferencia da mesquita de Suleimán, é unha decisión ben consciente. A etérea percepción dunha bóveda suspendida pérdese.
A teimuda obsesión otomana confírmase na mesquita de Çamlica. Os seus seis minaretes miden 107,1 metros. É a data, 1071, da batalla de Manzikert, onde os victoriosos turcos viraron a torna do Imperio Romano de Oriente e foron controlando Anatolia. Penso: saben que viven nun polvorín e xogan obsesivamente aos petardos no interior. En parte, porque a guerra continúa doutros xeitos. Non hai máis que ver no cavernario conservadurismo artístico da Igrexa ortodoxa grega que replica o modelo construtivo das igrexas e mosaicos de Bizancio, un comportamento similar.
"A memoria cultural e a esperanza histórica son factores tan poderosos coma os propios feitos da Historia. Istambul é un lugar no que os relatos e a historia chocan e escachan".
Bettany Hugues. Istambul: a cidade dos tres nomes. Crítica (2018)
166. No aditivo libro de Bettany Hugues Istambul: a cidade dos tres nomes, a historiadora británica recorre a unha letanía. Cando explica onde se producen os acontecementos históricos da cidade, remata co retrouso da alusión ás ruínas e o abandono dos restos que o testemuñan. Mansións, mosteiros, fortificacións. Trátase de deixar caer. Se caes só, morres coma un vello abandonado. O maior oprobio. Pasmo, por exemplo, co Milion, o monumento que definía o punto de partida das estradas do Imperio romano de oriente. Cando vexo a confusa ruína, no puro centro turístico, boto as mans á cabeza. As lendarias murallas de Teodosio, a fortificación que resistiu tantos asedios, esfarélase diante dos ollos, abraiando a quen o ve. O resultado é unha paisaxe urbana desnaturalizada, sen demasiado carácter. Constantinopla, pero tamén a propia Istambul otomana, é un relato que vive máis na nosa imaxinación que na súa evidencia tanxible. No seu libro Istambul. As lembranzas e a cidade (Galaxia, 2008), Pamuk entrecruza a nostalxia do persoal da infancia cunha cidade na que o pasado foi devastado; a cidade sobrevive como idea, pero non como a paisaxe do cotiá, agás polas mesquitas. O que hoxe vemos en Fatih, nesa zona vella, podería ser Rabat, Alxer ou Tunes. Aínda así, as pontes funcionan como estrañas fronteiras. Trala de Gálata, por exemplo, a cidade clerical e turística de Fatih convértese na cidade de Ataturk, máis mestiza, máis laica. A sorte de Istambul é que este prodixioso litoral de a cabalo de entre dous continentes e unha caprichosa topografía outorga o don da permanencia á cidade que os homes non souberon dar.
"Istambul é un lugar no que as imaxes collen forma"
Buse Keskin
167. No museo Pera, da parte de Gálata, a interesante exposición On the spot reflicte un curioso proceso: como o encontro europeo co Istambul Imperial transformou o xeito no que as propias cidades europeas se representaron. A finais do século XVIII o sultán reformista Selim III fichou a un bo número de profesionais occidentais para revolucionar as infraestruturas e o exército. Xa sucedera no século XVI, cando levaran tamén a Miguel Anxo para construír unha ponte sobre o Corno de Ouro, un escuro episodio que narra Mathias Enard en Faládelles de batallas, de reis e elefantes (Random House, 2011). O caso é que o complexo esplendor dunha cidade que se estende por varias ribeiras levou a desenvolver as panorámicas 360º. Os artistas subían á Torre de Gálata e recreábanse, como nunha cámara escura, na cidade policéntrica. Logo tamén se representarían así Londres ou París. Ese Istambul da memoria perdida da cidade, ese Istambul de pazos sultánicos na beira do Bósforo, de barcazas e de fermosas casas de madeira con celosías, existe pola fascinación europea, coas estampas pintorescas pero non tópicas do artista franco-alemán Antoine-Ignace Melling que tanto lle gustan a Pamuk.
"Podemos ver as transicións dos pazos aos museos nacionais e da épica ás novelas como procesos paralelos. A épica é coma os pazos e fala de feitos heroicos dos vellos reis que viviron neles. Os museos nacionais, xa que logo, deberan ser como novelas, pero non o son"
A modest manifesto for museums. Orhan Pamuk
168. Non é difícil imaxinar o conflitiva que debe resultar a vida nesta sociedade, onde conviven na mesma rúa rapazas runners en shorts e devotas mozas con hijab adictas ao móbil. Se as prazas están gañadas polos islamistas, os interiores públicos reflicten a resistencia de certa elite funcionarial ataturkista. O Museo Arqueolóxico xustifica a visita á cidade por si mesmo. Aínda se pode ver só unha terceira parte da ambiciosa reforma, inaugurada en 2021, pero a montaxe xa dá moitas voltas ás grandes coleccións arqueolóxicas do mundo. Non só pola extraordinaria riqueza das coleccións, senón polo innovador concepto museográfico que ofrece unha lectura contemporánea en moitos aspectos: desde considerar que as pezas tamén teñen unha biografía trala súa descuberta, a abrazar sen medo a diversidade do mosaico cultural mediterráneo e asiático. Imaxino esta luminosa lectura coma o resultado dunha astuta negociación entre unha bregada minoría funcionarial laica e os circunstanciais políticos, nunha entente cordiale.
Esa Turquía luminosa ábrese tamén no recén inaugurado Istambul Modern, o centro de arte contemporánea no que podemos ver como Oriente cuestiona con fundamentos a orientación sexual e exotizante da arte europea sobre oriente. Tomamos viño anatolio na súa terraza, embriagados pola incesante actividade do Bósforo. E tamén no delicioso Museo da Inocencia que Orhan Pamuk inaugurou ao tempo que publicaba a novela homónima. Tan só presenta unha colección de obxectos vintage dos anos 50-80, testemuñas dunha longa historia de amor que só cobran o seu significado trala lectura dunha novela de 648 páxinas. O Museo —unha casa estreitiña con vitrinas dignas dun entomólogo— estaba cheo de rapazada que acudía polo puro pracer de facer tanxible un universo literario.
Eramos os maiores do lugar. A metade, rapazas turcas acompañadas dos seus mozos, a outra metade, lectorado occidental. Prestaban atención a aquelas fotos de grupos en branco e negro, os teléfonos vellos e as brochas de afeitar, cunha devoción insólita. Recoñezo que me emocionei. Non estou acostumado a ver tal paixón pola literatura na nosa supostamente culta, liberal, aperturista Europa occidental. Comecei a facer fotos non do museo, senón da vida do museo, daqueles grupiños de mozas e mozos lembrando pasaxes dunha novela dun 'señoro' que xa tiña 56 anos cando escribiu esa melancólica historia de amor. E de súpeto Constantinopla, Bizancio e Istambul brillaron na miña conciencia, as tres á vez, porque as tres cidades desembocaban aquí. Souben que esa era a lembranza -ou a esperanza?- que ficaría desta cidade da que tanto tiña lido e que ata o momento non atopaba nas rúas. E nese momento, só nese preciso momento, Oriente cautivoume, a min tamén, para sempre.
