OÍDO
O ANDEL dun quiosco atopo unha curiosidade inesperada: unha primeira edición de Unha ducia de galegos, o emblemático libro de Freixanes. Ese libriño ten o meu mesmo tempo: a edición é de 1976. Interesábame escoitar esas voces que falan na fenda dun tempo. O resultado é inquedante: 44 anos despois, pode que os vivos sigan a opinar o mesmo que daquela, e en moitos casos coa mesma carencia de entusiasmo e, se cadra, sangue no corpo. E o diagnóstico sobre Galicia que fan os mortos non se diferenciaría demasiado do que hoxe farían os seus equivalentes. O país parece atrapado, ao considerarse a si mesmo, no seu encantamento. Pregúntome a quen escollería eu para entrevistar se me tocara facer un remake. Un bo exercicio para se decatar que a escolla de voces significa tamén a dun país ou doutro.
VISTA
Unha das entrevistas máis inquedantes é a de Blanco Amor. Vaia por diante que non son un experto na súa obra, aínda que este verso solto (sempre pensei que, moi ao seu pesar, nunca encaixou en ningures neste país) é en certo xeito dos máis dramáticos. Un home só —non solitario—, retornado a un país que, no fondo, só é o seu en teoría, dándonos conta da miserable pensión. Neste libro atopo a orixe dunha cita que me chamara moito a atención. Para escribir A esmorga, cousa que Blanco Amor fixo case chegando aos sesenta anos, o escritor tivo que crear primeiro a lingua. "A miña gran ventura como escritor foi chegar desde fóra do idioma. Foi un descubrimento e tivo, ao mesmo tempo, moito de koiné persoal, resultado dunha longa loita por conquerir a lingua que necesitaba". Blanco Amor procuraba construír a lingua literaria e buscábaa nas festas dos emigrantes, nos centos de acentos e léxicos das parroquias galegas da quinta provincia. Sábato e Borges non entendían o esforzo titánico de construír un novo sobrado para unha lingua moribunda: eis outra proba de que as moitas lecturas non outorgan a clarividencia. Blanco Amor precisaba a lingua coma quen precisa uns alicates: sen eles é moi difícil rematar o traballo.
TACTO
Entendín a que se refería Blanco Amor. Lembro o primeiro texto literario en galego no que tentei unha certa ambición (onde estará?). Escribín o relato de dous viaxeiros que chegaban pola noite a unha pousada; as donas eran monstruas de grande apetito sexual. Por certo, acabo de me decatar, agora mesmiño, de que na miña Palmeira natal contábase esta historia, e esas mulleres eran alarbias, a variante galega dos ogros nórdicos. Son consciente de que, en certo xeito, foron as lecturas, pero en certo xeito máis íntimo, a propia lingua literaria que eu fora adquirindo en galego a que me levara ata a propia historia: falo do léxico, de certa sonoridade. Como se as palabras acoutaran o imaxinario. Por iso entendín a que se refería Blanco Amor.
Suso de Toro introduce de maneira moi explícita a súa propia presenza autoral no proceso de investigación da personaxe de Ramón Baltar.
OLFACTO
Curiosamente lembrei isto mentres lía hai uns días a notable novela Un señor elegante (Xerais) de Suso de Toro, sen dúbida un dos alivios literarios da literatura galega deste 2020. Esta debe ser das primeiras achegas de noso a este xénero tan de moda da non-ficción, na súa nova vaga dos últimos anos. A diferenza dos libros de Emmanuel Carrère ou Vuillard, Suso de Toro introduce de maneira moi explícita a súa propia presenza autoral no proceso de investigación da personaxe de Ramón Baltar. E iso consegue dúas cousas: por unha banda, baixa moito o libro á terra. Á fin e ao cabo, é un libro sobre un veciño, un libro de proximidade dun país pequeno. Un libro que, de algún xeito, podería terlle pasado a calquera de nós. Por outra, modera a capacidade valorativa de Suso. Ao ler o libro, reparei tamén nunha cousa: as escasas achegas da nosa literatura ao retrato da clase alta, ou deixémolo mellor na medio-alta. Desde logo, Suso de Toro non parece pretender isto: o que lle interesa é a cara pública do Baltar, ou máis ben a cara oculta de Baltar da súa relación co público e político, que son cousas distintas. Un señor elegante revela, pola súa propia existencia, certas ausencias da literatura do país, que sempre se achega á burguesía ou a clase alta co síndrome de O porco de pé, é dicir, a través dunha infantil parodia ou maniqueísmo que impide a disección e a observación(trans)lúcida do escenario. E, de algún xeito, tamén é un problema de lingua. O escritor que se quixera achegar doutro xeito a unha familia destas se cadra primeiro deba seguir a metodoloxía Blanco Amor: buscar as palabras que permitan acoutar o mundo. Porque, se existen, aínda non lles demos un uso literario.
GUSTO
Falo de memoria e sen ambición por esgotar o tema, pero se cadra haxa que buscar frangullas desa lingua aínda ausente na novela póstuma de Carlos Casares, O sol do verán, onde o contexto burgués consegue estar ao servizo desta historia de amor como un contorno que encadra a historia sen asoballala, facilitando a trama e a súa ambientación. E así que lembre, non hai moito máis na literatura do país dos últimos anos. Un señor elegante tampouco o é (tampouco o busca), pero lévanos a facer as preguntas pertinentes.
DISPOSICIÓN
Non é doado, con todo. Porque aínda que o libro de Suso no se estende no mecenado dos Baltar, nas cousas de Baltares que fan que durante un século estean detrás dos principais valedores da cultura do país, a segunda ausencia que fai visible a novela é xusto esa: se os Baltares apoiaron a Rosalía, a Murguía ou a Castelao, por que case ningunha outra familia da súa posición fixo o mesmo? E que tería pasado se, canda eles, se tiveran sumado, con ese nivel de disposición, só unha ducia máis de familias?
