Nin arre nin xo

OÍDO

OUTRO DÍA volvín cantar nun acto o himno. Ao facelo pensei na cantidade de tempo que pasara desde a última vez, ben antes da pandemia. Conforme tronzaba desacompasado  fogares de Breogán, morto de vergonza, volvín reparar en que o meu silencio cantor non fixera máis que ben ao mundo: cada ano que pasa desafino máis, e se ben a memoria nunca me falla nos versos, os endemoñados retrousos —como se chamará iso?—concibidos por Pascual Veiga —transpareeee-e-e-eeen-te— provócanme, ao tentar resolvelos coa miña gorxa, tanto estupor como vergoña. Pensaba que a miña mala sona musical xa ficara ben asentada en Carnota a noite na que subín a horas imposibles a improvisar no palco da orquestra en Caldebarcos, pero os homes sempre temos oportunidade de profundar na nosa miseria.

VISTA

O día era solleiro e a ocasión solemne. Da organización do evento repartiron papeliños coas letras do himno, aínda que ao principio pensei que eran recordatorios como de velatorio. Lóxico: no tempo no que foran escolarizados os participantes o himno aínda se cantaba polo baixo, de se cantar. Volver entoar Os rumorosos feat. Pascual Veiga foi como cando se revisita un filme: xa se ve algo distinto. Desta volta sorprendinme da combinación entre aqueles versos e a resposta dos presentes. Agás algúns militantes da causa, o noso coro era irregular, temeroso, só se animaba cando aparecía Breogán. Viñéronme á memoria tantas interpretacións vividas desta canción opaca e de tonada complexa: xente calada ao carón de xente que canta entusiasmada, versos musitados e non comprendidos, un ridículo colectivo que aceptamos como normal pola forza do costume. Temos un himno no que a primeira estrofa non di nada. O máis singular do texto son os cualificativos que dedica a un malvado difuso: «iñorantes», «imbéciles» e «escuros». Está moi ben porque como non especifica a quen llos dirixe, podémolos personalizar coas nosas inquinas persoais. Un himno que a xente non canta ou mal canta. Un himno para escoitar desde a butaca mentres outros cantan. Un himno que nin arre nin xo.

OLFACTO

Ao montar no coche escoitamos no Youtube Deus fratesque Gallaeciae, o himno publicado en 1911 por Alfredo Brañas e musicado por Luís Taibo García, e que cantaran os Ultreias ao navegar ao desvío polas rías entre arrecendos de marea baixa. Soaba a versión de Suso Vaamonde. Sorprendinme seguindo a canción, sen medo a facer o ridículo, con esa melodía simple de excursión de oitavo de EXB, con palabras alentadoras, que eran como un paso tras doutro nunha marcha, e un ritmo que convidaba a cantala en común. Brañas sabía o que facía. Na súa letra non parecemos ofendidos, aínda que non fuxe do problema do fondo e propón a súa solución (os de Castela son castelaos / os de Galiza galegos son, pero non somos, como españoles / nin eles amos, nin servos nós). Os himnos de Brañas e Pondal teñen moito en común: o celtismo do seu tempo, o partir dunha inxustiza colectiva, a paisaxe como cerne da nación. Pero no que en Pondal é simbólico e mítico, en Brañas é concreto e máis ou menos histórico. E, sobre todo, neste a letra pégase. Co himno de Brañas non farían falta papeliños. Lembraríase como nos acordamos da Saia de Carolina ou de Negra sombra, case por combustión espontánea.

Que poder o dos himnos: naceron para celebrar os deuses e remataron glorificando os pobos dos homes.

TACTO

Nesa marabilla que é Momentos estelares de la Humanidad (Acantilado, 2002), Stefan Zweig traza, con verbo vibrante, o nacemento da Marsellesa, o himno francés que compuxo o capitán Rouget de Lisle para entreter aos convidados a unha cea do alcalde de Estrasburgo. A canción foi agradecida cortesmente na velada, e pasou sen moita gloria ata que foi recantada por un corpo de exército en Marsella que entrou a París con el na boca. Prendeu como a pólvora, case literalmente. Zweig amosa como hai un momento no que a identidade se volve canción, como o sentimento colectivo se resume nunha tonada, se cadra como iso pode cambialo todo. Que poder o dos himnos: naceron para celebrar os deuses e remataron glorificando os pobos dos homes.

GUSTO

Repaso a historia do himno galego co capítulo O himno. Historia, texto e música de Os símbolos de Galicia (Consello da Cultura Galega, 2011), preparado por Manuel Ferreiro e Fernando López-Acuña. Non houbo unha oferta escasa de textos, pero a de Pondal sen dúbida era a máis meritoria desde o punto de vista literario. Outra boa opción, o himno de Acción Gallega, de Cabanillas, non podía ser: alentaba á guerra civil interna. En Galicia somos moi de confundir clase social con país, pero alguén tivo algo de sentido. Outras opcións eran ridículas, como o himno promovido por Jaime Solá desde Vida Gallega para desposuír a canción de todo sabor político, e que parecía unha sátira da Galicia contemporánea concibida por Chévere. Ao ver todo isto en perspectiva decátaste de como o texto de Pondal, ao beirear as palabras importantes dos himnos do XIX sen miralas de fronte, parece o mesmo retrato do país. Fronte ao uso de liberdade ou independencia, Pondal emprega o eufemismo «redención», que nos vale para todo. E no canto da tiranía tan presente nos himnos de liberación, Pondal prefire falar dos iñorantes —así que era un problema de falta de cultura?—. E fronte a comprensión universal do texto, Pondal opta por localismos eufónicos como arume arpado, e por metonimias non doadas, coma os rumorosos. E Veiga fai o mesmo na música, escribindo complexidades melódicas que deixan atrás voces como a miña.

VERBO

No principio, xa nolo dixo o evanxelista Xoán, está o verbo. Non imos outorgar capacidades taumatúrxicas a unha canción. Pero non deberamos subestimar o seu poder para convocar e unir. O himno de Pondal semella nacer desa inercia do país polos consensos mornos que dan lugar a aceptacións tácitas. Pero o problema da aceptación tácita é que como se chega a ela por renuncia, buscando vías intermedias, nunca se asume nin ninguén se fai responsable delas. Así que o momento do noso himno nos actos sempre é incómodo e triste. Moitos calan porque non o saben, algúns musitan vacilantes porque non saben a letra, pero tentan acompañar achegando unha porción de decibelio, outros dalles vergoña cantar en voz alta e facer o ridículo, e un pequeno grupo de irreductibles procura compensar o desastre sonoro con voluntarismo. Unha pura metáfora do país. Éxito institucional pero fracaso popular. Pregúntome que tería pasado de adoptarmos o himno de Brañas e ver canto poder se agachaba dentro desa canción, cando os himnos aínda tiñan un sentido que hoxe xa non teñen. Ben pensado, se cadra, chegar bater cos rumorosos era inevitable.