CANDO ERA rapaz coñecín a Manuel Fernández Rial, radiotelegrafista xubilado de Palmeira. Tiña unha fermosa casa de pedra de inicios de século, con estas galerías brancas que aburguesan as rúas do país. No xardín penduraban algunhas das esculturas ás que se fora afeccionando como xubilado. Tiña uns vinte anos cando a Guerra Civil e lembraba a pila de libros que os falanxistas queimaran no medio do campo de fútbol; biblioteca e instalación deportiva propiedade da Sociedad Hijos de Palmeira, pagado con suor emigrante construíndo rañaceos en Nova York. De aquela hecatombe bárbara quedara sobre todo un recordo libresco: como ardía a Gramática gallega de Saco y Arce. Debía ser abraiante para aqueles rapaces a paradoxa de escribir unha lingua que non falaban e descubrir que a lingua que falaban tamén se podía escribir. Lembreime porque del teño sobre todo un recordo. Cando lle preguntei onde se inspiraba para esculpir negou coa cabeza e dixo: «Fago o que dá a pedra». Era a humildade anónima do canteiro medieval, que concibe unicamente o seu traballo como parte dunha cadea rutineira que comeza na materia prima e remata no cliente. Detrás do cripticismo de pasar a responsabilidade inspiradora ao granito había algo moi vello que se confrontaba coa noción da creatividade individual que as elites europeas levaban exaltando un par de séculos.
Lembreino o outro día, ao volver da inauguración da exposición Ourense no tempo, comisariada por min e co arqueólogo José María Eguileta como coordinador local. Conducía e pensaba en como cada unha das exposicións de Cidades no tempo se diferencian das outras, seguindo case o principio das árbores que buscan cadanseu espazo no interior do bosque. Ningunha cidade deu problemas para contar unha historia de seu, porque no fondo as cidades dan o que dan a súas pedras, que diría o señor Manuel Rial. A lousa luguesa fai que contemos unha cousa e a cicatriz terrestre da Depresión Meridiana que acubilla a Vigo e Pontevedra fálanos doutra. Santiago pódese definir como a loita histórica por forrar con granito e agachar o triste e esfarelado ortogneis que o sustenta. E Ourense non se pode entender sen as fendas que fan brotar augas ardentes, como informando de que a cidade agacha algo ingobernable e ás veces incomprensible.
Crin entender na xeoloxeografía ourensá dúas ideas. A primeira, como os camiños conducen aquí para formaren unha encrucillada entre a Galicia litoral, a interior, Portugal, León e Castela, e que era posible contalo a través de obxectos e obras de arte de gran poder evocador. As voltas para chegar a isto viñeron por unha conversa. Pregunteille a Afonso Vázquez Monxardín por que pensaba que en Ourense se concentrara tanto capital intelectual nun momento dado. «Diría que pola Universidade de Salamanca», contestou, e descolocoume un tanto. "A relación intelectual que tiñan con Santiago e coa Igrexa galega era máis limitada, pensaban doutro xeito", explicou. Pensei en que se cadra esa ollada exterior, salmantina, valeu para que a Xeración Nós, por exemplo, puidera observar con capacidade global a cultura galega, e que efectivamente, se cadra Compostela ou A Coruña, por volta de 1920-1920 só podían reproducirse a si mesmas. Pero malia estar diante dos ollos, nunca observara o noso mapa desde Salamanca..
"Ourense non ten nada de cosmopolita nin de típico, de futurista nin de tradicional: moitas casas vellas e ningunha antiga. Pero ten sete estradas e ademais tennos a nós"
Vicente Risco
163. En ‘Ourense no tempo’ explorei unha idea que me rondaba na cabeza desde algunhas cidades no tempo atrás, pero que só aquí se podía materializar con garantías: representar un conxunto urbano como unha rede de persoas. O reducido tamaño da Ourense de hai cen anos permitíame representar nun café metafórico tres ou catro xeracións de creadores, intelectuais e artistas que se suceden como colleitas. Comezamos por Marcelo Macías a finais do século XIX, e encadeamos cos Nós nas primeiras décadas do XX, os Artistiñas, Blanco Amor, Carlos Casares na seguinte xeración e rematando de xeito máis difuso nas músicas do presente. A escala da cidade, a malla intrincada de relacións, o consenso sobre as súas grandes figuras, posibilitaba explorar conexións humanas a través de obxectos, de humor e de voces. No fondo, quería materializar a incógnita de como unha cidade pequena é capaz de construír talento e produción intelectual e prepara o intercambio entre xeracións. Cando deseño isto, como en todas exposicións de ‘Cidades no tempo’, penso non só en clave local, senón en que nos pode contar isto sobre Galicia.
Hoxe o esquema da localización de talento e creatividade baséase na acumulación e na masividade: moito do que propicia que Barcelona, París ou Londres teñan un forte talento creativo é a acumulación humana, non as redes persoais. É máis barato, máis rápido, fagocitador. Non vexo aí as capacidades das cidades galegas dos vindeiros dez anos. Se cadra debemos volver a modelos coma o ourensán, estreitar vínculos entre os que estamos e os que poden retornar, xenerando talento por fricción como se prenderamos unha fogueira prehistórica. Podemos aínda construír cultura a través de relacións persoais máis fortes agora que xa nos atrapou a lóxica industrial e que temos sectores coma o literario, por exemplo, mudado nunha banda de lobos solitarios? Pensamos tan sequera en transferir talento -cousa que tamén se pode facer de algún xeito- á seguinte xeración? Debera pensar a miña vaga, a de 1976, xa na seguinte? Se non estamos nin sequera conectados entre nós!
"Os mapas falan das culturas que os crean. Os lugares existen na medida en que os imaxinamo".
Carla Lois. La Huella de los Mapas. Geoplaneta, 2023
164. En La huella de los mapas Kevin R. Wittmann explica con exemplos vibrantes como as culturas constrúen mapas orientados a responderse ou calarse cousas a si mesmas. O mapa é sempre unha dialéctica do que se amosa e o que se agacha, aínda que vivamos rodeados de tecnoloxías cartográficas. En Ourense no tempo hai un mapa que ten fascinado a Serxio María Rodríguez, flamante autor de O pensamento político de Ramón Piñeiro (Galaxia, 2024). É de 1790, representa as aduanas e fielatos localizados na fronteira entre as provincias de Ourense e Tui con Portugal, está cheo de detalles intrigantes e, por riba, foi concibido do revés, encabezado desde o sur e non polo norte. Obríganos a intepretar o noso país en sentido inverso. Cando o miramos, o paralelo máis directo que nos chega á cabeza non é o dun territorio real, senón doutro imaxinario: a Terra Media de Tolkien. E isto é interesante, porque a fantasía xa construiu a súa propia gramática: montañas ailladas, grupiños de árbores, ríos de trazo gordo, cidades fortificadas no alto. Nada neste mapa conservado en Simancas está posto ao chou: é un mapa para que a Coroa explote o territorio, na súa condición de fronteira, recurso mineiro, despensa ou colonia se prefiren, aínda que hoxe busquemos hobbits e dragóns nel. Pero o exercicio de ver Ourense e Tui como se foran Gondor ou Rohan provócanos volver pensar o territorio e preguntarnos por como os mapas o xerarquizan a través das mallas de camiños. Estes días enredo cun mapa construído a partir dun modelo dixital de relevo de Open Street Map. Aparece Galicia unicamente como una capa de relevo topográfico. A primeira vista non é doado situar as cidades e vilas sobre el. Ata que a lóxica das montañas, vales e ríos lévanos a intuír a posición de moitos —non todos— os nodos urbanos importantes do país. Quen sabe se tamén a súa personalidade e carácter vén dada polo relevo e a auga. Galicia pode ser vista como o que as pedras deron de si. Tampouco me parece mal. Poden visitar Ourense no tempo en Afundación Ourense ata o 12 de maio. É unha iniciativa da Consellería de Cultura da Xunta e a Cidade da Cultura.
