"SON INCONTABLES os exemplos de edificacións que se conservan da era posapocalípitica, especialmente as nosas igrexas e catedrais, que ao seren construídas en pedra, demostráronse máis imperecedoiras que as estruturas erixidas moitas xeracións despois".
Robert Harris. El despertar de la herejía. Grijalbo, 2021
94. Merquei esta novela nunha noite de insomnio, pero está claro que no inferno a miña tortura será vivir no inesgotable entusiasmo. El despertar de la herejía prometía —cuberta de novela barata de maxia e bruxería e sinopse de thriller medieval—, entretemento sen compromiso, frases feitas e personaxes arquetípicos —rapaz iniciándose, malvado crego e moza rabuda—. Pero algo non casaba na lectura. Coma se o escritor non dominara ben ese final do século XV e se lle escaparan cousas fóra de tempo. En realidade, Robert Harris xogaba comigo. A novela non era fantasía histórica, senón unha distopía ambientada nun futuro case oitocentos anos posterior a nós. A nosa civilización tería colapsado cara 2025 por razóns descoñecidas, pero non chegara a producirse unha desaparición absoluta da humanidade. Esa mínima continuidade alteraba algo a evolución histórica agardable desde os nosos parámetros.
Para resolver o misterio da novela, as personaxes teñen que explorar esa civilización desaparecida con rudimentarias técnicas de arqueoloxía medieval, porque o que queda do pasado (ou sexa, de nós) son cantidades inxentes de plástico e algúns vidros. O que fomos, soubemos e pensabamos estaba desaparecido nun misterioso e incomprensible lugar do que non ficaban trazas, a nube. Na novela o coñecemento é unha sucesión de saberes encadeados; se un elo da cadea se rompe, os seguintes vólvense ilóxicos. Nesa sociedade medieval a Igrexa, a Igrexa de toda a vida, xoga un papel reitor; cando o noso mundo se foi ao tacho ao redor de 2025, foi ela a única institución supervivinte. Saben como? Mentres as estruturas de formigón e metal se desfacían con rapidez, só as igrexas e catedrais resistiron a decadencia. Con elas conservában mesmo os libros parroquiais de bautizados, defuntos e casamentos de antes da catástrofe. En cuestións de tempo a Igrexa, como a banca, sempre gana.
"En nada, Códice Calixtino: the movie".
Usuario de Twitter / 2011
95. En 2013 a profesora Alba Silva e máis eu publicamos un pequeno estudo de caso para comprender como se difundían grandes acontecementos informativos nas redes sociais. Aproveitamos a torrenteira de información e opinión xenerada polo roubo do Códice Calixtino en xullo de 2011 para analizar centos de comunicacións en blogs e Twitter. Observamos algúns patróns curiosos: como a historia se propagaba apoiada na autoestrada narrativa construída por El Código da Vinci —o filme era de 2006— e toda a construción popular moderna de roubos de arte extraordinarios, sectas misteriosas e coleccionistas millonarios. Algúns datos da investigación eran rechamantes: a historia estendíase en especial por aqueles territorios españois, franceses ou italianos atravesados polos camiños de Santiago. Dito doutro xeito, alí onde o campo xa estaba arado. Con todo, nada tería sido igual desde o punto de vista mediático se este roubo non fose a plasmación no mundo real dun best-seller de sectas, misterios, igrexas, catedrais e obxectos de poder.
"El [por Manuel Fernández Castiñeiras] vivía convencido de que tendo a chave controlábao todo"
José María Díaz. Antigo deán da Catedral de Santiago de Compostela
96. A finais de decembro de 2022 Televisión Española estreou unha serie documental en tres capítulos:El robo del códice, dirixida por Elena Molina. A sensación era a mesma que a de ver series como ‘The Office’, pensadas para provocar no espectador vergoña allea. Sempre me interesou este xénero da vergoña allea, o máis violento dos humores posibles porque é o que está máis próximo á experiencia persoal de quen a ve. Nas voces do electricista, a súa muller, o seu fillo, os funcionarios e o resto dos protagonistas, está unha das maiores obras de realismo social da Galicia de finais do século XX. A máis invisible estrutura, a máis incómoda de ver: non aparece nas nosas maniqueas e simplistas novelas contemporáneas, nin no noso audiovisual de ruralidades tenebrosas —agás, se cadra, no seu momento, esbozada en Pratos combinados—. Como non se quería ver, a súa existencia nin se contemplaba polo equipo policial –nin o sería por nós mesmos de estarmos na situación—. A primeira hipótese foi o roubo internacional de luva branca para un celoso e avarento coleccionista multimillonario. Velaí un país crendo a súa propia propaganda ao redor do Camiño de Santiago! A conexión entre hipótese policial e película de Hollywood continuou aínda despois: ao redor do 21 de xullo de 2011 comezou a filtrarse a nova liña de investigación policial que apostaba porque o roubo xurdira no propio contorno da Catedral como resultado de disputas internas. De novo, as gafas para observar a realidade estaban nos grandes relatos do cine e a literatura: a gran e despiadada intriga vaticana, pero a escala compostelá.
Porén, todo estaba aí, verdade violenta e descarnada, na historia do electricista Manuel Fernández Castiñeiras. Como en todo conflito da cultura galega das últimas décadas, o que había de fondo era a disputa por unha praza laboral. E aí podiamos observar o gran teatro da deserción do rural á cidade -ou os seus suburbios-, os cartos acumulados e malgastados na adquisición de pisos porque se carece —ou se desconfía— doutras expectativas. A vida moi por debaixo das posibilidades. As horas domésticas cunha conversa inexistente, só interrompidas polos berros de Sálvame na televisión: xa non existe nin sequera o lugar común das colleitas e o gando. O mercar pisos en Sanxenxo mentres a casa dos pais cae en ruínas en Negreira. Os cartos valían para fuxir, pero o horizonte cara o que fuxir era moi pequeno. O roubo do Códice concibida coa mesma lóxica de envelenar o can do veciño: facer mal de xeito vicario. A Igrexa como único nexo co mundo deixado atrás. Todo era coñecido, porque está en nós. A historia de emigrantes pisotenentes que mercaron pensando en alugar a estudantes pero soñan con progresar facéndoo con funcionarios da Xunta. O ambiente xeral de descontrol por baixo das aparencias, que alimenta as expectativas. E unha certeza: nada se tería sabido se o electricista non calibrara mal o último movemento e puxera a roupa a tender en mal sitio. Sen sabelo, Manuel Fernández Castiñeiras foi o protagonista da gran novela galega, aínda que non haxa quen a escriba.
Ata nas mensaxes soterradas é noso este asunto. Na casa do fillo do electricista obsérvanse na parede varios marcos ostentosos na parede: conteñen páxinas dos xornais. As paredes domésticas convertéranse no Centro de Interpretación do Roubo do Códice Calixtino. E outro detalle. O único eclesiástico que fala no documental é don Pedro Díaz, deán da catedral de Mondoñedo e irmán do deán da catedral de Santiago, José María Díaz, quen se retirara á cidade luguesa no seu voluntario exilio trala catástrofe. Don Pedro mantén na man un libro mentres fala. Quere que fique claro que é importante, aínda que na edición do documental non saibamos que é. Nun momento conseguimos descifrar o título. Ante el Pórtico de la Gloria. Unha rápida busca co móbil en Google devólveme mil resultados, pero teño unha intuición. Busco Ante el pórtico de la Gloria e José María Díaz. E velaí. O último poemario do seu irmán, poesía sobre o Pórtico. En Galicia sempre hai unha segunda lectura.
Van alá dez anos desta historia. Moitos dos protagonistas morreron, languidecen postrados e mudos como Manuel Fernández Castiñeiras, ou foron expulsados da catedral, como o organista. A perspectiva permite poñernos a todos no noso sitio, esborralla a laicos e seglares. Polo medio, pasou un Xacobeo exitoso ao que non lle importou toda esta historia. Como na novela de Robert Harris, o único que permanece é unha catedral.
