"A validación das suxestivas propostas de algúns investigadores que buscan os antecedentes das parroquias nos castros antigos ou as vilas romanas vese frustrada pola escuridade que envolve a cristianización de Galicia"
James D'Emilio. Cuadernos de Estudios Gallegos, 1996
143. Un día unha veciña de Remesar, na Estrada, contoume que antes a igrexa estaba moi céntrica na parroquia, quedaba no medio dos lugares, servía a todo o mundo. Por iso non entendía como a levaran tan a desmán da xente. Chamoume a atención esa certa indignación que aínda conservaba, sobre todo porque a igrexa parroquial de Remesar conserva un notable pórtico de estilo… románico tardío. Un inicio do século XIII, poñamos por caso. Hai xenreiras nas aldeas que poden durar moito. A xente de Remesar ben sabe onde estaba a igrexa anterior: nunhas leiras, nun socalco ao pé das vizosas leiras da parroquia, no clásico emprazamento das aldeas romanas. Tamén saben onde se atopa a actual románica: aos pés do castro de Remesar, hoxe un frondoso bosque pero, no seu tempo, un impoñente monumento amurallado que debía ser visto desde moi lonxe, dominando esas fértiles terras, pero tamén lonxe da pequena malla de aldeas que foron xurdindo na Idade Media. Comprendín a incomprensión da boa veciña. Desde logo debían existir boas razón para mover a igrexa cara aí. E esas razóns tiñan toda a pinta de resumírense no castro.
Saltoume un piloto vermello. Unha das teorías máis concorridas –e desputadas– da historiografía galega era a rechamante relación entre castros e parroquias. Aínda que esa relación foi cuestionada como unha norma matemática –que non existen en ciencias sociais–, si é certo que parece unha conexión entre castros e parroquias, como se fosen dous imáns que tenderan a atraerse sempre que é posible. O fenómeno tendía a explicarse como un xeito de continuidade: comunidades moi antigas que veñen desde o mundo dos castros e vanse sucedendo durante séculos, de xeito miragreiro, ata chegar aos nosos avós. A teoría era unha evolución, de algún xeito, de algo moi presente, dun tópico asociado ao noso xeito de comprender o territorio. As igrexas como o vector que conecta o pasado máis remoto de Galicia co presente. No fondo: a relixión como o tronco de continuidade da identidade galega. Unha idea moi pouco cuestionada aínda hoxe, e mesmo reafirmada a través de mitos modernos coma o Camiño de Santiago; unha idea compartida a esquerda e dereita.
"En todos os cultos relixiosos da terra do Noroeste peninsular late un lévedo panteísta que dá a aqueles apariencias heterodoxas"
Antón Villar Ponte.
144. Decateime un día hai pouco escoitando unha entrevista a Xaquín Lourenzo, Xocas. O etnógrafo explicaba con entusiasmo a continuidade dos lugares de adoración pagás a través das novas igrexas e cultos da Igrexa católica. Non era o único: ese mesmo discurso víñase repetindo desde o Rexurdimento e desde logo fora abondo empregado polos seus compañeiros da xeración Nós para explicar cultos, rituais e a localización de numerosas capelas e igrexas ao longo do país. Esa explicación vense repetindo ata hoxe. Está nas webs turísticas dos concellos e inclúese por defecto como explicación sobre calquera santuario local. Alí onde hai unha igrexa cun penedo, cunha fonte, ao carón dun castro, está a cristianización de algún lugar de culto sagrado da Idade do Ferro. Está a continuidade. Reparei nun detalle que me sorprendeu. Xocas era de misa diaria –se podía dúas–, e o resto tamén comulgaba en canto podían. O entusiasmo de todos aqueles católicos polo paganismo dá cando menos para sospeitar. Ando agora cun libro de Federico Maciñeira, o gran arqueólogo das terras de Ortegal, sobre Santo André de Teixido (1921). Todo o libro baséase na interpretación da peregrinaxe como a ancestralidade dun culto pagán incorporado ao catolicismo.
É moi interesante cando se forma esa idea do noso pasado: sucede no Rexurdimento, en paralelo con outros países europeos, onde o romanticismo e a revolución industrial confrontaron a modernidade co patrimonio cultural. Foi aí onde naceu o interese polas relixións antigas. En parte, porque nun mundo aínda controlado intelectualmente pola Igrexa, a relixión parecía o máis sofisticado e prestixioso ámbito da vida humana. Os historiadores do XIX buscaron trazas de relixións druídicas nas antigas pedras, a maior parte das veces de xeito frustrante. Pero ese relato perviviu en Galicia ata hoxe. Como din que tamén fai o paganismo, vaia.
"Quería enfatizar máis que outros autores a dificultade da evidencia e o gran número de interpretacións posibles. Isto é unha fortaleza, máis que unha debilidade, e moi útil en proporcionar un pasado no cal diferentes persoas poidan ler distintos significados que os inspiren e desafíen no presente".
Ronald Hutton. Pagan Britain. Yale University Press, 2013
145. Neste interesante libro do historiador das relixións e profesor da Universidade de Bristol cuestiónase de xeito demoledor boa parte das ideas establecidas sobre a relixiosidade dos pobos antigos das Illas Británicas. O libro pode ser lido desde unha perspectiva galega, porque os escenarios arqueolóxicos británico e galego son moi similares nesta cuestión. Isto fíxome pensar: realmente, que evidencias temos de que as nosas igrexas e capelas –mesmo as dos castros– estiveron construídas sobre a base de antigos cultos pagáns? Xa llo adianto eu: polo momento, ningunha, ou case ningunha. Nada pola que poidamos inferir automaticamente esa especie de verdade colectiva tan asentada que nos conecta, a través da relixión, cos nosos devanceiros. Todo iso é, ao seu xeito, unha gran impostura. Expliqueino nas redes, con gran desespero dalgúns dos meus lectores. "Hoxe Gago rompeu máis dun corazón", dixo un follower. A continuidade cultural a través da relixión parece estar na cerna da identidade galega máis do que pensamos. O que aínda non expliquei é como isto nos leva a outro lugar, fascinante e desafiante. Virá máis na vindeira entrega.
