"OTERO PEDRAYO dicía, cando falabamos de quen era, do que pensabamos del: Eu son unicamente unha pantasma do século XIX. A min tócame ser xa unha pantasma do século XX"
Xosé Manuel Beiras, Exhortación á desobediencia, 2015
124. Non vin chegar esta consecuencia da pouco frecuente combinación de madurez e supervivencia no oficio do xornalismo cultural: comezo a ver ás persoas como se foran épocas. O outro día, tomando café cun escritor de lecturas actualizadas, decateime de que todos somos un perfecto marcador do noso tempo. Viviu un conflito a finais dos 90. Decidira baixar da suposta torre de marfíl –en Galicia máis ben campanario barroco– e pasou da reflexión á acción. Vistas desde hoxe, as batallas culturais dos 90 obrigan a poñerse nun lugar que hoxe non existe, onde os intelectuais se sentían moralmente obrigados a contribuír á sociedade máis alá dunha toma de posición; os xornais eran vertebradores da axenda pública; os soños deixados en herdanza polo galeguismo resistente figuraban na lista de tarefas e aínda sobrevivía a crenza mitolóxica nunha Hespaña, así con h, como a consideraba Castelao, plural e diversa. O proxecto do meu interlocutor fracasou cun sonoro silencio e el ficou eivado para sempre: xa non entende Galicia se non é desde ese trauma no intelectual e no persoal, esa ferida duradeira». É dicir, el segue vivo, pero xa non está aquí. Mira a Galicia actual desde tres décadas para atrás, aínda que se cadra non sexa moi consciente.
Pregúntome cantos non estaremos facendo o mesmo: interpretando o mundo a través dunha ferida do pasado, nalgunha ocasión na que a nosa biografía persoal confluiu coa historia colectiva. A fractura pode converternos en documentos andantes, case sen sabelo; como estamos vivos, pensamos que pertencemos ao presente pero a nosa forma de entendelo quedou atrás e desbota os cambios. O honesto sería escavarnos arqueoloxicamente a nós mesmos para saber a que ano pertencemos, ir retirándonos estrato a estrato, documentando cando aparece nas nosas vidas un obxecto, unha persoa, unha idea. Comprobar se o edificio continúa aguantando e ofrecendo respostas. Non é fácil.
O outro día escoitei un poeta nun recital multitudinario cunha audiencia disposta a aplaudilo todo. O poeta mirou o público, carraspexou, bebeu un grolo e lanzou esa captatio benevolentiae que nunca lle falla: un chiste basto sobre a vellez de Manuel Fraga. O público, simplemente, non respondeu. A sociedade para a que ese chiste tiña sentido xa non existía agás na cabeza do poeta. Foi algo extraordinario e triste, un poeta que non quería marchar do seu universo de Peter Pan adicto ao licor café. Estaba atrapado nos doces días do chapapote e do Prestige, esa Transición da cultura galega de principios dos 2000. De aquela, eramos novos pero xa non adolescentes, o inimigo distinguíase con facilidade e a catástrofe estaba á altura das nosas esperanzas. Sentín a certeza melancólica de que aquel poeta nunca abandonaría o chiste fraguiano de partida aínda que a ninguén lle fixera graza xa. En realidade, o chiste era para el mesmo.
Tras o seu exilio interior, Ramón Otero Pedrayo volveu escribir e fíxoo en La Noche por volta de 1947. Tiña case sesenta anos. O seu estilo ampuloso e os temas que lle importaban xa non encaixaban na sociedade de finais dos 40. Otero era tan intelixente que conseguiu decatarse de que o seu tempo pasara. Por iso repetía sempre o mesmo a aqueles mozos dos anos 50 da Compostela universitaria: eu son unha pantasma do século XIX. Deixábao claro: son unha herdanza, empregádeme para comprobar que todo iso do que botades man existiu unha vez, pero non me esixades presentes. O presente é esgotador e chegado un momento só se pode facer o ridículo nel.
"Xa desde o principio da Asemblea de Parlamentarios Galegos de 1977 sentiuse que se manifestaban dúas tendencias. Aqueles que desexaban, senón esquecelo, si cando menos distanciarse do pasado e arrincar de novo, un pulo diría eu que bastante estendido na maioría, e aqueles que pola contra desexaban basear a nova lexitimidade na antiga".
Victoria Armesto. Xuntanza en Santiago. La Voz de Galicia, 8 de xullo de 1977
125. O recente discurso de ingreso de Lourenzo Fernández Prieto na Real Academia Galega centrouse nunha áceda polémica, hoxe esquecida, entre Valentín Paz Andrade e Camilo José Cela, co trasfondo dos primeiros pasos da autonomía. No ano 1977 Cela estaba, como tantos outros, a fabricarse un presente pero seguindo as vellas tácticas camorreiras. O padronés insulta a Paz Andrade chamándolle "prehistoria política de Galicia". Considérao unha pantasma doutro tempo para o novo réxime democrático. Galicia chegara nunha posición máis feble á democracia, sen grandes figuras de consenso e con poucos ou ningún dos exiliados relevantes retornados. Cataluña e Euskadi conseguiran establecer o nexo coa lexitimidade das súas autonomías republicanas, a través de líderes vivos como Tarradellas. Porén, na Asemblea de Parlamentarios de Galicia, instalada no Hostal dos Reis Católicos en 1977 para formalizar as primeiras bases da autonomía, boa parte dos deputados eran transformistas da caverna franquista. A esquerda extraparlamentaria tamén bombardeaba a idea mesma do Estatuto. Naquel curral de cegos e ignorantes, dúas pantasmas procedentes da prehistoria, ou sexa, da República, Valentín Paz Andrade e Manuel Iglesias Corral, sostiñan un pasado na man. Cela puña a pan pedir a Paz Andrade desde as súas cabeceiras estatais; mentres, nos semanarios do país, as novas xeracións nacionalistas galegas tamén se rían dos vellos galeguistas que crían naquel Estatuto interrompido que negociaban con Madrid. Só dous vellos atrapados no pasado, en antigos valores, tercos, que non renunciaban ao seu pasado.
"Nas noites anteriores á xuntanza de Santiago non puiden apenas durmir pola noite", describe Victoria Armesto, unha das escasas cronistas da asemblea e a única capaz de trasladarnos emoción neste país de témpanos. Os franquistas reconvertidos querían que o texto aprobado partira de cero, borrando a lexitimidade democrática do Estatuto xa votado en 1936. Non se sabe ben como fixeron, pero Paz Andrade, Iglesias Corral e aquel ínfimo grupo de galeguistas da Asemblea conseguiron impoñerse á masa cavernaria. Na petición aprobada polos parlamentarios de Galicia –Cela incluído–, dicíase que a autonomía debía "arrincar da lexitimidade histórica e democrática do Estatuto de Galicia aprobado polo pobo galego". Un auténtico logro. Non foi un Ja sóc aquí, pero vai moi por riba da narrativa triste e orfa que se nos conta da creación da autonomía galega. Un cineasta un pouco espilido construiría con esta historia unha desas películas políticas con gran escena emotiva e triunfal final e plano de abrazo entre os heroes Paz Andrade e Iglesias Corral, pero tería un problema: nas salas galegas os espectadores descubrirían, con incomodidade, que son ou foron máis parte dalgún dos dous bandos dos malos que do dos bos. As películas nas que o espectador non se sente heroe son, como as novelas que parten do mesmo, un fracaso de público.
Pouco tempo despois, os novos partidos e xeracións situaron a todos estes vellos activistas no galeguismo histórico. Pasar á historia –ou á prehistoria– significaba apartalos do presente con honras, así que a petición da Asemblea foi un dos seus últimos servizos antes de seren enviados, sen consulta previa, ao Outromundo habitado xa en vida por Otero Pedrayo. Mudaron todos eles no románico grupo de anciáns que toca a música celestial no pórtico das institucións autonómicas. "A memoria do galeguismo republicano chegou acesa, moi viva e con gran potencia á Transición, xusto para ser destruída", di Fernández Prieto. A propia tradición galega ten tamén outro xeito de velo. Unha pantasma só deixa de se aparecer aos vivos cando fica arranxado o problema que quedara sen resolver do seu tempo.
