Si, pero bueno

"OS SABERES poéticos e musicais formaban unha rede cultural nuclear da que participaban miles de mulleres; rede "subterránea" que funcionaba como se se tratase de raíces arbóreas estendéndose por todas as partes". Beatriz Busto

232. Estiven por Redondela, onde participei nunhas xornadas sobre o futuro das festas populares organizadas pola asociación Alén Nós. A antropóloga Raquel Busto rematou a súa intervención sobre as foliadas cun chamado a que non se ‘apague o lume’. Ese lume simboliza para as foliadas que nunca podía haber silencios, e que as mulleres se debían organizar en quendas para alternar o canto co baile, pero tamén a metáfora de que unha tradición comunitaria só se transmite a través da participación activa de todos. O caso é que cando lle escoitei a expresión a Raquel Busto o corazón saltou aquí dentro. A noite anterior estivera vendo a derradeira serie documental do escritor e viaxeiro irlandés Manchán Magán (pronuncien Manchán como Mancan). Manchán morreu o pasado 2 de outubro e ver este ‘Listen to the land speak (‘Escoita falar á terra’), resulta emocionante. Manchán explica nel que se atopa na fase 4 dun cancro de próstata, e que chegou o momento de repensalo todo. E con serenidade resume o seu traballo: "En certo xeito somos gardadores do lume. Todo o noso traballo é atoparlle o sentido a algo moi antigo e asegurarnos de que podemos manter a chama viva para pasarlla á vindeira xeración".

"AS BRAÑAS, os ríos, as montañas e as ribeiras do mar son máis ca gardiáns de vellos mitos, ósos e lembranzas. Son depósitos de enerxía e esponxas do tempo, e o que reteñen no seu interior busca se ceibar". Manchán Magán

233. Conversara con Manchán uns meses antes en Dublín, penso que un par de semanas despois de que lle deran ese diagnóstico, xa moi serio, de cancro. Manchán seguía traballando, tiña unha enorme lista de proxectos pero aos dous apetecíanos moito de-senvolver máis conexións culturais entre Galicia e Irlanda. Manter aceso o lume ou prendelo de novo, o que vostedes prefiran. O irlandés estaba no seu mellor momento profesional cando lle apareceu o cancro. Non só era un escritor e presentador de televisión moi popular en Irlanda e na diáspora, senón que se convertera en referencia de certo auxe que a cultura irlandesa gaélica e a súa mitoloxía están a vivir. Manchán participaba en numerosos foros, era columnista de The Irish Times e os seus libros sobre lingua irlandesa (non lle chamen gaélico alí) resultaban modestos bestsellers. Pequenas xoias como ‘Ninety-Nine words for Rain (and one for Sun)’ (‘Noventa e nove palabras para a chuvia (e unha para o sol)’) ou ‘Thirty-Two Words for Field: Lost Words of the Irish Landscape’ (‘Trinta e dúas palabras para o campo: palabras perdidas da paisaxe irlandesa’), que leva vendidos uns 62.000 exemplares. Neles exploraba palabras como ‘rilleadh báistí’ (‘chuvia enfiada, como avea pasada pola peneira’) ou ‘cathairin’ (‘un campo no que viven encantos’). Manchán consideraba que as palabras gardaban un significado profundo de reconexión coa terra, case como esconxuros. Entre os dous programaramos a elaboración dun destes vocabularios ensaísticos, con expresións galegas e irlandesas que exploraran conceptos complexos e evocadores sobre o mar e a cultura mariñeira.

Como toda figura central dunha cultura, Manchán non obtiña consensos plenos, aínda que os irlandeses, coma os galegos, son máis de criticar por detrás que en público. Cando falo con intelectuais máis académicos sobre Manchán, non tarda en aparecer o recoñecible ‘si, pero ‘bueno’, que tamén é tan habitual en Galicia con figuras similares. En función da confianza que se teña ou do número de pintas inxeridas, ese bueno pódese abrir coma figo maduro ou quedar aí en suspenso. Non me custou entender o sentido dese morno adversativo e das suspicacias. Manchán era bastante ‘old school’, e reivindicaba as vellas narrativas da identidade irlandesa, apegadas á dimensión máxica, ao folclore, aos mitos. Aquí sería visto como un Vicente Risco pasado polo filtro da teoría queer, o ecoloxismo, a psicoloxía do eu; iso confrontase con esoutra visión da cultura irlandesa aburrida do folclorismo mítico e interesada nas conexións coa cultura contemporánea europea e internacional. Sóalles todo isto? Son as dúas almas que nos conviven dentro aquí e alá. 

A lingua irlandesa non o ten doado. A independencia non lle solucionou a supervivencia, e mesmo é posible que o desenvolvemento económico e social derivado dela acelerara o proceso. Pero Manchán atopoulle unha función nova a esa lingua e cultura tradicionais en dramático perigo de extinción: o da lingua-interface, o código druidíco que permite reconectar coa terra e cos seus saberes. Como galegos, temos sensacións encontradas sobre isto. Comprendemos a postura porque nós sentimos tamén ese mesmo tipo de imbricación emocional entre palabras, memoria e paisaxe, e os nosos discursos poéticos sobre a lingua sempre foron nesa dirección; pero ao tempo, fuximos dese risco de romantización, porque sabemos que onde nos xogamos o futuro é no rexistro banal e cotián. Manchán Magán popularizou ese camiño un tanto estraño para nós: a lingua como bálsamo místico ou como palabra máxica e ritual con poder, como encaixe ante as angustias e a sensación de perda de identidade da sociedade contemporánea. En Irlanda como en todas partes, isto é un problema. Pero ninguén negará que a proposta, para unha lingua xa en serio risco de morte, tiña sentido.

"No lento baile do cambio perpetuo, a asimilación vence sempre á conquista". Theo Dorgan

233. Co poeta de Cork Theo Dorgan mantiven este verán unha conversa sobre as conexións entre os dous países para RTÉ Radio, a radio pública irlandesa. Dorgan é un home de mirada intensa e moi informado. Agasálloume cun poemario seu abraiante que é tamén unha ponte tendida: ‘Ériu and Amergin’ (Wave Train Press, 2022). Dorgan reescribe o mito da conquista breogánica de Irlanda e inventa unha retrucante feminina para o bardo Amergin, o primeiro poeta irlandés e galego. Sería Ériu, princesa do pobo dos Tuatha Dé, os habitantes máxicos da illa. O paradoxo é que a poeta dos Tuatha Dé fala en irlandés e o galego Amergin fala en inglés, coma cando nos xogos infantís de Álvaro Cunqueiro os indios falaban en galego e os vaqueiros en castelán. No libro, Amergin esperta na noite no medio do mar e di: "Fixen un verso para protexernos, para mantermos firmes: o mar por baixo nosa, o mar por diante nosa, o mar por detrás nosa, o mar ao noso carón". Haberá a quen lle dea medo pero a min me funcionou, mesmo sen estar nunha travesía. Na conversa achamos unha conclusión liberadora: a clave destes relatos míticos do Atlántico é que todos nos recoñecemos como procedentes doutro lugar e asumimos que parte da nosa identidade xace fóra do noso país. Todos respiramos, alegres por atoparmos fóra do esencialismo; o poeta Keith Payne, que nos puxera en contacto, sorriu aliviado. Si, aí había un camiño de auga. Manchán tamén era un fenómeno fuxindo de etnicismos xenéticos, estaba máis interesado na mestizaxe e no intercambio.

"POR que tanta xente en Cork pensa que camiñan sobre as augas? Supoño que porque o fan". Escoitado por Keith Payne no French Quay de Cork

234. Keith Payne é autor de ‘Building the boat’ (Badly Made Books, 2023), un fermoso poemario que narra o proceso de construción dun ‘curragh’, o tradicional barco de coiro de Irlanda. "Este non é un barco que poidas construír só", escríbese no poema, e con trazos esquemáticos vai aparecendo entre os poemas a embarcación, emerxendo da memoria do visto e vivido por Payne no estaleiro de Meitheal Mara, en Cork. Agora o estaleiro é de papel. "E vas e vas e vas/ e abofé que vas / usas o bandullo para purrar / non as costas / e cabalgas as ondas". A linguaxe do poema revela a cadencia rítmica da carpintería de ribeira e o poder apreixado e épico das frases dos mariñeiros que eu tamén tanto escoitei en Palmeira, Aguiño ou A Pobra, a estraña trascendencia coa que estas xentes describen a personalidade do mar. O poemario, en inglés con incursións en irlandés, remata en lingua galega: "Fixen a cama no río / a auga fuima levando". Pensei en que Magán gravara unha serie de televisión enteira en irlandés sobre eses pozos santos tan frecuentes no país. De cada un deles tomaba un frasquiño de auga. Imaxino que na súa granxa de Cork aínda estarán esas botelliñas de cristal. E é posible que esas augas sen tratar teñan incubando vida, e en cada unha delas brotara o un verde biofilm, ese microcosmos biolóxico de bacterias, algas e protozoos co que a vida se depura e volve comezar.