A verdade de Prometeo

O coñecemento, fíxome notar, era moito máis agradable que os afectos" 
Mary Shelley, Frankenstein

245. Cando estes días vin a nova versión cinematográfica do 'Frankenstein' (Guillermo del Toro, 2025) fiquei moi impresionado. A estética excesiva, case como demostrativa do virtuosismo técnico e creativo, un desafío gótico do barroco, se tal cousa é posible, fíxome pensar que boa parte dos escenarios da película foran feitos a base de intelixencia artificial. Se non condicionas demasiado eses servizos de imaxes xenerativas con prompts (instrucións de texto) minuciosos, obtés resultados coma estes que tentan superar polas marxes o abraio do usuario. Revisar o Frankenstein cada certo tempo está ben: é como os filmes de Nadal, chega un momento no que apetecen. A eterna tensión entre o home e a máquina volve a estar no centro do debate cultural e tecnolóxico coa emerxencia da intelixencia artificial como servizo e como negocio. Só despois de ver Frankenstein souben que Guillermo del Toro reaccionara contundente contra esta tecnoloxía, aínda que as declaracións eran máis un exabrupto que unha reflexión esclarecedora. "Preferiría morrer", sentenzou o director, "teño 61 anos e agardo poder seguir desinteresado en usala ata que morra". Pois para non estar interesado, Guillermo del Toro escolleu xusto o relato arquetípico sobre os temores sobre a vida sintética. Ese Frankenstein fora concibido por Mary Shelley no medio da revolución industrial e científica europea de inicios do XIX e, para máis comparanzas coa actualidade, no contexto dunha grave alteración climática: o xélido 'ano sen verán' de 1816, cando Europa ficara escurecida pola erupción do volcán Tambora Como noutros grandes cambios culturais, tal que a recente creba das fronteiras das identidades sexuais, proliferan os relatos que abordan o tema.

Na nova serie 'Pluribus' (Apple TV) a protagonista ten que convivir cunha humanidade que, infectada por un virus extraterrestre, mudou nun gran cerebro global aparentemente non agresivo no que todo o coñecemento e as habilidades son compartidas. Podes ser enterrador e pasar a pilotar un Boeing. Podes lembrar, taxista de Carballo, o que lle pasou a un agricultor de Bangladesh hai quince anos. Esa nova sensación opresiva que nos inventamos, esa proximidade inmediata a todo o coñecemento a través da interacción cunha máquina fría e servicial, ten que ser froito de horas de experiencia dialogando con chatGPT, o noso auténtico e contemporáneo Frankenstein.

"Non se trataba tanto de exhibir ante o público un mecanismo de gran complexidade como de presentar un ser artificial o máis parecido posible ao orixinal na súa forma"
Patrick J. Gyger

246. "O autómata conserva unha facultade inigualable para axudarnos a delimitar os interrogantes ao redor da nosa propia natureza", explica o historiador Patrick Gyger no prólogo a 'El rival de Prometeo. Vidas de autómatas ilustres' (Impedimenta, 2009), unha notable antoloxía de textos históricos sobre replicantes da vida editada pola xornalista tecnolóxica Marta Peirano con textos de autores de cronoloxías tan dispares como Descartes, Julien de la Mettrie, Edgar Allan Poe ou Isaac Asimov ao redor da vida artificial. Ao carón das grandes narrativas sobre o sentido da vida e o destino trala morte, a xestión do poder da tecnoloxía que nos narra o mito de Prometeo organiza o noso pensamento ao redor da elección: ou a suposta felicidade ignorante controlada pola autoridade ou o poder liberador do coñecemento a través da tecnoloxía. Todo parte dun roubo: Prometeo leva con el sen permiso o lume de Zeus e entrégallo aos homes, e todo cambia desde ese momento. Sempre me interesou máis Dédalo, o astuto artífice, un prodixioso inventor capaz de inventar máquinas de pracer sexual, construír estatuas articuladas que tomaban vida propia e que había que encadear para que non escaparan e de desencadear traxedias, como a morte do seu fillo Ícaro cunha ferramenta da súa invención.

Parte da confusión contemporánea é que intuímos que esa escolla entre felicidade ignorante e liberdade tecnolóxica non é tal: agora a tecnoloxía pode avanzar e outorganos todo para volvernos máis ignorantes. E isto tenos desorientados de vez e non sabemos como resolver algo que ata agora estaba ben asentado. Lembro devorar o 'Frankenstein' de Mary Shelley cando estudaba. O interesante do Frankenstein é que parece ser a segunda parte deses mitos clásicos, como unha segunda tempada. Shelley dedica moi pouco a especular sobre como se crea unha vida humana artificial e moito ás consecuencias desa acción. Entroncaba con ese público do século XVIII que non quería saber como funcionaban os autómatas, senón imaxinar no fondo que funcionan de xeito máxico e abrazar o engano. A fascinación polos prodixios da ciencia radica en gran medida para o público en pensar que detrás da acción non hai tramoia: é dicir, que non é tanto a tecnoloxía como a súa consecuencia. Pásanos algo parecido coa intelixencia artificial.

247.  Asisto fascinado a este novo bum de Prometeo, que é coma un encantamento colectivo para os que o viven dentro e como unha traxedia que se vai cociñando en directo para os que a contemplan desde o exterior. Xa coñecemos esta historia: boa parte do investimento en innovación está canalizado cara esta economía case circular de empresas de procesadores e chips como Nvidia que invisten en empresas de software como Open AI, que á súa vez se comprometen a mercar en Nvidia. Pode que vexamos caer un castelo de naipes, pero tamén sabemos que, ao igual que pasou tralo espertar das punto com a principios dos 2000 ou das redes sociais e os fracasos financeiros de moitas de aquelas iniciativas, xa nada será igual. Estas iniciativas viñeron non só para quedar, senón que estas tecnoloxías cambiarán radicalmente o noso mundo, comezando por destruír parte do existente. Isto non é novo: na revolución industrial o medio transformouse radicalmente coa minería do carbón e do metal ou a cría da ovella da que falamos na entrega anterior destas Notas a rodapé. Agora a nova industria da intelixencia artificial precisa da propia materia prima da creación humana (fotos, textos, vídeos) para conseguir desenvolverse: é un carbón máis sensible porque nos toca dentro. A creación xenerativa de imaxes redefinirá o concepto de arte, ao igual que a fotografía o fixo coa pintura; a elaboración automática de textos cada vez máis precisos destruirá, transformará e reorientará empregos; o lanzamento dunha nova xeración de robots humanoides o vindeiro ano pode que transforme tamén a estrutura laboral e doméstica. Como dixo Pepe Mújica no seu derradeiro discurso, dirixido aos mozos: "Preparádevos porque haberá xente que non vai valer nin para ser explotada". Unha frase dunha lucidez asombrosa.

"Durante un tiempo os europeos criamos que abondaba con regular o mercado, con poñer un selo de control de caldiade. O que pasa é que nos demos conta de que iso non chega"
Paolo Benati. Entrevista en El Mundo

248. Como reaccionar ante esta nova transformación? Toda transformación dixital conlevou sempre intensos debates ao redor dos dereitos de autoría. Lembremos, por exemplo, o debate ao redor da piratería dixital a finais dos anos 2000 que case lle provoca un serio problema de saúde á ministra de Cultura Ángeles González-Sinde. Daquela a industria cultural presionara para provocar cambios lexislativos. Pero é sospeitoso chegarmos ao debate actual sobre a IA con certo ruído nas redes pero moi poucas medidas de presión real sobre o lexislativo e executivo, tanto a nivel estatal como europeo. En que medida a industria dos contidos está a colaborar coas empresas de IA, de xeito declarado ou na sombra? En que medida aqueles internautas organizados contra a industria cultural e a favor do P2P de finais dos 2000 xa non existen? O regulamento de intelixencia artificial europeo entrou en vigor en agosto de 2024; moi posiblemente obriga ás compañías de IA a madurar e pensar en termos de gobernanza e responsabilidade algorítmica, pero non teño claro que esta a controlar a relación entre creadores dixitais e intelixencia artificial. A lexislación non consegue acoutar un problema que é ontolóxico, é dicir, que rebasa a soa idea dun límite de actuación corporativo. Pregúntome nesta carreira entolecida como estamos a reaccionar no ámbito cultural galego. Como somos unha cultura pequena, as críticas se magnifican e como lle temos tanto medo a que nos critiquen e a certo ostracismo, ninguén se move, non proba nin experimenta en público (en privado xa é outra cousa). Así que desde unha perspectiva entre ludita e pacata negámonos a explorar, forzar e mesmo subverter esas IAs que tamén se alimentan do carbón intelectual producido aquí, e das que non recollemos nin un pouco dese calor que contribuímos a producir. Cómpre enzoufarnos e reinventar o xeito no que a cultura se pode aproveitar deste perigoso e crítico movemento de transformación. Só a acción constrúe pensamento. E a nós gústanos demasiado pensar o contrario. A etimoloxía do nome de Prometeo significa ‘o que pensa antes’ ou ‘o previsor’. Se cadra isto é o que nos estaba a ensinar o mito.