Algúns grises pintados por Tino Grandío

O CENTENARIO do artista de Guntín Tino Grandío (1924-1977)  cadrou no último día do ano. É unha xornada de lectura distraída de periódicos. Ao día seguinte, peor. Eu estiven vendo ao enérxico Riccardo Muti dirixindo a Filharmónica de Viena. Mentres escoitaba esas celebracións da vida que son os valse pensaba no lema dos punks: vive deprisa, morre novo e deixarás un cadáver bonito. A Grandío non lle poñía medo a morte, senón a súa consecuencia inmediata.Sabía que non podería erguerse para saúdar aos amigos que lle fosen ao funeral. Non vou seguir por esta liña mortuoria porque empeza o ano, temos tempo de que 2025 vaia tumbando unha a unha as nosas expectacivas. 

No arquivo deste periódico temos unha fotografía de Tino Grandío. É un home ancho e fondo, co pelo denso peiteado cara a atrás e cun mostacho que sempre cumpría 40 anos. El faleceu ao pouco de asomarse aos cincuenta. Na fotografíada que lles falo, o pintor está sentado, mira á camara de esquello, entre desconfiado e irónico. Ten uns pinceis na man. Diante de Grandío, enfronte do fotógrafo, hai unha batería. Vense un tambor e un charlestón, que é unha vara de metal coroada en dos pratiños invertidos que chocan un contra o outro.

Eu non o tratei. Un amigo tenmo definido como un home lento e xigantesco, como o seu can, como un home da mesma raza que Uxío Novoneyra, que era do seu mesmo xénero e especie. Eu imaxino a estes artistas matizados e sensibles como un levantador de pedra. Na miña fantasía cargan coa bóla do mundo nas costas e van camiñando pola Vía Láctea seguindo a súa órbita natural.

Coñecín un primo seu, Labajjo Grandío. Era un pintor interesante, menos dotado. Labajjo marchara a Madrid para ser un Lazarillo de Tormes. Intentou triunfar nunha cidade ancha e despectiva na que convivían centos de artistas tratando de dar o mesmo salto mortal. Grandío, o máis coñecido, logrouno. 

Labajjo tiña unha unión temporal de empresas con Carlos Oroza, o poeta que sementaba de trigo as fronteiras porque nunca sabía de qué bando estaba, mesmo non comprendía por que unha persoa ten que situarse nun bando ou noutro. Labajjo era ben simpático:

—Botabamos toda a mañá dando sabrazos aos amigos para poder comer. Cando dábamos xuntado para un menú íamos a un deses bares de xarra de metal para a auga e de sopa con 23 fideos finos flotando. Empezabamos a comer. Carlos daba unha cullerada e botábase a falar. Xa non comía nada máis. A sopa quedaba fría e morta da risa co carallo do Carlos.

Labajjo e Oroza xantaban o menú do día, que era o único que cubrían coas esmolas que lles daban. Fraga impuxo o menú do día por decreto ministerial en 1964 para ofrecer unha garantía de prezo fixo aos turistas. Sete anos máis tarde se estendeu tamén aos traballadores da construción e aos mecánicos.  Evitáballes ter volver á casa ou xantar de bocadillo. Lembro os obreiros que ían ás canteiras que explotaba a miña familia. Subía ao Land Rover atrás, entre eles. Faciamos un cento de quilómetros, ata o Xistral ou ata San Simón, en Vilalba. A paisaxe eran lobos confusos e cabalos valentes. Eles levaban unha peza de pan e un cacho de touciño, que aínda soltaba os últimos vapores da cocedura, para comer aos mediodía coas súas mans pesadas.

Labajjo Grandío regaloume un cadro pequeno. O lenzo é unha páxina de El Progreso na que se dá noticia dun asesinato horrible. O artista déralle a volta á folla e debuxara unha pita choca soltando ovos aos seu paso procesional.

O máis hábil para venderse

Tino era o máis hábil da familia para venderse. Chegou a Madrid en 1949. Púxose baixo a advocación de Cristino Mallo, o escultor e irmán discreto de Maruja. Nas noites en que o café Gijón fervía de artistas, Grandío saía. Achegábase á taberna El Guarro. Chamaba por teléfono para preguntar por si mesmo no Gijón. O camareiro descolgaba e berraba:

—Tino Grandío! Preguntan por Tino Grandío! Di que é un marchante que quere comprarlle cadros!

Despois, volvía á súa mesa no café. Penso que foi no Gijón onde coñeceu a Pilar Cañada. Eu lémbroa como loira de cara estreita e harmónica na Televisión Española dos anos 70. Parecía seria, pero supoño que se debía a que traballaba locutora de continuidade.

O pintor de Gutín era un seductor. Levaba rapazas ao estudo. Quitaba un peixe adestrado da peceira. Soltáballo a culebrear polas costas delas por facer a broma.

Volvo sobre o cadro no que aparece Franco como unha caricatura. Non coñecemos a reacción do ditador ferrolán ao ver a obra. El tamén era pintor, malo como o era Hitler. Teriamonos aforrado uns cantos desgustos se ambos chegan a ter destreza.

—Eu fíxenlle un retrato a Franco moi bo. Encargoumo persoalmente Carrero Blanco. Precisamente cando rematei de facelo, o mesmo día, mataron a Carrero. Fíxeno con fotografías e con algúns apuntamentos que tomara do Xeneralísimo. É de corpo enteiro, característica realmente insólita, porque Franco era moi baixiño. Non quería que o retratasen de pé. Ben, pois no retrato que eu lle fixen só aparecen el e un floreiro. E é tan bo retrato que compañeiros meus como Díaz Caneja e Cristino Mallo dixeron que o día de mañá, se o día de mañá existe daquela, sería comprado polo Partido Comunista.

O día de mañá chegou, pero non teño tan claro se o Partido Comunista existe. O cadro pertence agora á Colección Abanca. A pesar de que Grandío ridiculozou a Franco, a familia do ferrolán, é dicir Carmen Polo era compradora dos seus cadros. Gustáballe o gris porque lle recordaba á España que gobernaba o seu home.

Foi retirando os elementos dos cadros

A color gris é a presenza máis notoria da pintura de Grandío. Quero dicir, que ao longo de anos e da aprendizaxe, foi retirando todos os elementos dos lenzos, ata quedarse co gris. No famoso retrato de Franco de 1973 non se atreveu a sacalo porque era unha encarga expresa de Carrero Blanco. Ás veces penso que sería mellor que o ditador non aparecese no óleo. O artista galego amosa un vello de cabeza e mans desmedidas adosadas a un corpo branco, fantasmal e pequeno. Está sentado nunha cadeira aparatosa. O pequeno césar mira aparvado un floreiro, que ten máis vida ca el. 

Carrero non puido aprobar o retrato porque estaba morto, pero é probable que o tivese aceptado porque un militar de Santoña sería incapaz de percibir o perfume irónico do artista galego. Hai uns veráns estiven en Santoña. É unha vila ben conservada: polos nomes das rúas deducín que non saben que o Movemento Nacional parou.

Teñense escrito os máis floridos tópicos sobre Tino Grandío, así que eu vou escribir o meu. Non existía a color gris ata 1973, cando Carrero Blanco lle encargou o retrato de Franco. Pintar un personaxe tan cruel cunha color negra tería sido evidente, por iso o fixo de uniforme branco. Dicía Torrente Ballester que Franco provocara a Guerra Civil para poder entrar en Ferrol vestido de gala como almirante. 

Así que o artista mesturou as dúas cores para rodear a Franco. Saíulle unha color que definía ao individuo. Despois, Novoneyra bautizouna como gris Grandío. Non foi un alarde de audacia, pero si un recoñemento. Nin Felipe de Borbón nin Feijóo van ir aos actos para detestar a Franco. O rei alega "problemas de axenda". Debe de ser que Letizia non lle comprou a axenda desde ano. A min mandábama Xerais. Feijóo comenta que a festa polos cincuenta anos de que o pequeno de Ferrol nos deixase en paz "divide á sociedade". Nada divide máis a unha sociedade que a tapia dun cemiterio.