Parece que Aristocles, que era o nome de Platón, era un home sobrio, dun hedonismo contido. En A República pon a Sócrates a explicar cómo sería a comida nese mundo ideal. Sócrates rebate ao sofista Glaucón. "Unha vez construídas as casas os homes traballarán no verán espidos e descalzos. Alimentaranse de fariña de trigo e cebada, tras amasala e cocela, servirán ricas tortas e pans sobre xuncos ou sobre follas limpas, deitados en camas feitas de follas de grelo e mirto, festexarán eles e máis os fillos bebendo viño coas cabezas coroadas e cantando himnos aos deuses. Cociñarán con sal, olivas e queixo, e ferverán con cebola e legumes. A xeito de sobremesa servirán figos, garavanzos e fabas, así como baias de mirto e landras que torrarán no lume, bebendo moderadamente". Considera Platón, por boca de Sócrates, que esta alimentación tan herbívora e tan triste é unha garantía para que "sexa natural que cheguen á vellez".
Hai un motivo social detrás desta chamada de Platón a comer con penuria e beber con mesura. Veño de descubrilo en Pensar/comer (Herder) da ensaísta chilena Valeria Campos Salvaterra. Explica que Platón fai "unha sorte de criminalización do culinario en canto a que asimila as prácticas da cociña coa retórica dos sofistas", que o pensador percibe ambas coma unha capa de falsidade que enmascara a realidade. "Os cociñeiros de discursos son os sofistas e os seus banquetes ofrecen deleites perigosos ou directamente perxudiciais, pois tanto a retórica coma a culinaria non se ocupan do que sexa bo para o home, senón do que lle produce pracer", indica Campos Salvaterra sobre a base dunha lectura do Gorgias.
Mentres leo este ensaio non deixo de preguntarme por qué Platón leva a Sócrates ao seu ámbito de pensamento tan estritamente. Non me cadra ese ascetismo nun condeado a morte por pensar contra as normas instaladas sen crítica como Sócrates. Polo que nos contan os seu contemporáneos era retranqueiro e burlón. Imaxínoo máis inclinado ao pracer coma fin en si mesmo, á celebración da vida a través do banquete e amizade. "Non se bebe viño cun inimigo", avisaría Hegel séculos máis tarde.
Platón conta as últimas horas de Sócrates no Fedo. Está nun cárcere, onde o acompañan catorce amigos. Vai bebendo cicuta dunha cunca e falando, bebendo e falando. Platón aproveita para facerlle expresar unhas ideas ben complexas sobre a inmortalidade da alma, pero eu non podo imaxinar que un vello de 70 anos, con tanto vivido e ao borde dunha morte anunciada, opte por largar ese tipo de discurso trascendente. Penso nesas horas, co amargor do veleno queimándolle os intestinos, despedíndose un por un dos amigos. Mesmo amosando cariño á súa muller, Xantipa, que vai e vén na escena no papel secundario da muller na Grecia do século IV A.C. As noticias que temos sobre o carácter dela son demoledoras. Jenofonte asegura que trataba ao seu home con modos feroces e que el se sentía «incapaz de domar ese poldro». A descripción parece esaxerada, pero así foi transmitida durante séculos. Hai un gravado de 1607 no que Otto Vaenius retrata a Xantipa baleirando un orinal na cabeza do seu esposo.
A caricatura dun Sócrates sumiso parece pouco certa. Era valente. Enfróntase ao tribunal que o xulga por discutir a lei. "Sei que prefeririades absolverme a condición de que calase e deixase de aburrir aos meus cidadáns, pero non podo aceptar esa condición. Os deuses puxéronme nesta cidade para ser o tábano que pica a un cabalo inclinado á preguiza", recrea René Kraus (1902-1947) en La vida privada y pública de Sócrates (Arpa).
A conversa cos seus amigos, na derradeira volta do seu camiño, remata co recordatorio a Critón:
—Debemos un galo a Esculapio. Non esquezas de pagar esa débeda.
Hai autores, que son igual de melancólico de papilas gustativas coma Platón, que opinan que ese galo é unha metáfora da curación que representa a morte para Sócrates porque un enfermo que sandaba sacrificada unha ave aos deuses en agradecemento. Eu prefiro supoñer que o galo fora pedido prestado para un banquete improvisado e alegre. O galo de Esculapio medía case medio metro e estaba mantido, porque seica pasaba longamente do quilo e medio. O seu peito era tan vermello e brillante que había en Atenas quen o comparaba co lume que arrasara o templo de Artemisa. Os amigos de Sócrates puxeran a ave desplumada sobre unhas brasas no chan e a cubriran cunha tapa de cerámica en forma de campá, como era habitual nese tempo.
O propio Critón achegara o viño a esa larpeirada. Era un tinto perfumado procedente dun viñedo de poda longa e delicada situado a uns cen metros na traseira do Partenón. Antes dos banquetes, Critón advertía aos comensais:
—Bebede sen medo, que é viño da casa.
Os filósofos gregos tiñan algo persoal contra a comida e a bebida. Aristóteles, que se enriquecera a base de intelixencia e leccións aprendidas de Platón, aseguraba que a gula era un defecto propio das persoas con pescozo longo. Para el, o pracer que daba un capón ou un viño non procedían do padal, senón do pescozo: canto máis longo, maior goce. "Os larpeiros non piden ter a lingua grande, senón un pescozo de grulla", denuncia.
A sospeita de Valeria Campos (Santiago de Chile, 1982) é que comemos cos ollos, que escoller un prato ou outro ten máis que ver co seu aspecto que co seu gusto. Cita a cruzada do británico Jamie Oliver, o cociñeiro máis cotroso e televisado do planeta, para desenvolver a súa tese. Oliver tiña a determinación desmedida e a candidez de que os nenos renegasen da comida lixo. Hai un episodio da súa serie Food Revolution no que vai a un comedor escolar. Amosa aos cativos o xeito industrial de preparar nuggets —bocados de polo— para os cativos. Os rapaces poñen cara de noxo, horrorízanse pensando nos nuggets que disfrutaron ao longo dos anos. Cando acaba a demostración, ofrécelles eses bocados de polo. Os cativos papan neles con entusiasmo. Discrepo da filósofo chilena. A súa aceptación dos nuggets, aínda tras botar a cabeza para atrás e retraer a lingua candoos vían facer, ten que ver coa memoria. Os estudantes que participan o experimento teñen a memoria contrastada de que esa comida está rica.
Valeria Campos Salvaterra é unha pensadora enfocada aos alimentos e á gastronomía, un campo pouco pisado na filosofía. Pensar/ comer xurde como resposta ao seu trauma da pandemia: perder o gusto. A primeira constatación que fai é que "se o covid provocase cegueira sería un escándalo". Pero o gusto é "o máis deostado dos sentidos de Occidente". Para ela foi un impacto porque vive e disfruta de comer e de pensar. Deses dous praceres lle nace o título do libro.
Para ela "comer é traspasar fronteiras, transgredilas mesmo sen pasaporte". Soa frívolo se pensamos no cemiterio que hai nos lodos do Mediterráneo, pero miremos cara a outro lado por un momento, cara ao éxito do restaurantes italiano, gregos ou árabes entre nós. Ulises non deixa noticia de descubertas de sabores nos dez anos que vaga por ese mar interior da civilización.
O meu recordo gastronómico da Odisea de Homero é único e estupefacente. Refírome ao seu paso pola illa dos comedores de lotos. Uns ventos desvían o barco de Ulises e o deitan nesa costa. Os seus habitantes papan loto, que é unha flor narcótica que os aparva ata o nivel de esquecer cal é a súa casa e quen son os seus amigos. Nós soamente temos dúas drogas que nos provoquen ese efecto: a ambición e o viño.
