Dous monarcas, dous fotógrafos e un Velázquez

O MEU ERRO, dicía, foi ir percorrer a mostra no peor momento. Era a media tarde do sábado. Irving Penn. Centennial viña de abrirse. No peirao había unha multitude de persoas que ían facer o mesmo ca min. O mellor de traballar nun periódico é que podes disfrutar do privilexio de que un comisario che faga un percorrido comentado a ti en particular. Pero non era o suposto. Vinme en medio de numerosos visitantes, estupendamente vestidos, polo que non podía ver as fotografías de Irving Penn nin deixaba de distraerme admirando eses abrigos de color negra coma gatas nocturnas que concede un aroma rexio aos coruñeses. 

Por sorte, había elementos da exposición que non atraían aos visitantes. Puiden contemplalos con calma. Eran a cámara de Irving Penn —unha bonita Rolleyflex con trípode— e o set que usaba para retratar —unha alfombra gris que descendía como se a estivesen lanzaran desde o alto dunha escaleira—. Esa instalación explica a achega deste artista á fotografía de moda. É absolutamente sinxela, lisa e dunha color neutra. Permitiu a Penn aplicar o seu estilo sobrio, concreto e conciso, renegando das estéticas cargadas da altura. Permitiulle, tamén, poñer o retratado en primeiro plano. Saín da exposición co ollo de Picasso na cabeza; non co corpo de Picasso, nin co abrigo de Picasso, nin co gran sombreiro que leva Picasso. O ollo.

Leveime outros agasallos. Ingmar Bergmann pechándose os ollos, Jean Cocteau retratado en aristas, Yves Saint Laurent sorprendido e inocente coma un coello deslumbrado, Curson McCullers abandonada de si mesma, os dous Truman Capote: o rapaz desvalido e o vello desencantado, Le Corbusier sobre o seu trono de emperador e Francis Bacon asustado de vivir. Ao seu carón, considerados coma se fosen animais da mesma especie, había carniceiros, elecriscistas e vendedores de globos. Gustoume esa idea de que calquera ten unha boa historia que reflectir. E, para acabar de resaltar o que nunca ten importancia, fotos das cavichas de cigarros.

Irving Penn amosa humildade baixando á rúa. A diferenza del, Annie Leibovitz continúa apostando polas elites. Compréndoa. Os ricos pagan máis. Viaxou a Madrid para retratar os reis por encarga do Banco de España. Os banqueiros, os monarcas e a aristocracia de Hollywood son etnias que non me provocan a menor atención. Prefiro as narracións vivas e populares dos carniceiros, os elecriscistas e os vendedores de globos.

Empecei a mirar as fotos de Felipe de Borbón e Letizia de Ortiz con desgana, pero sentín fascinación cando reparei nos detalles. Leibovitz conta na fotografía que lle quitou ao rei que lle parece un home apagado, sombrizo e triste; tanto que nin se molesta en traelo ao primeiro plano do escenario lúgubre e denso. Consigue que o Palacio Real imite un pazo abandonado no medio de calquera fraga de Galicia. Parece un cadro grotesco de Francis Bacon, o Inocencio X.

Annie Leibovitz percibiu a enerxía de Leitizia. Rodeuna da escenografía imprescindible para facela brillar. As fotografías dos reis traslucen que antes de chegar a Madrid estudou a pintura clásica española, especialmente a Velázquez e El Greco. Vestiu á raíña cun dos pezas de escote bañeira en tul e drapeado. A man de Balenciaga está detrás dese vestido. O modisto vasco sentía devoción pola color negra de El Greco. O segundo elemento destacable no atrezzo é a chal vermello, que se prega sensualmente para dar a sensacion de viveza e volume nunha muller delgada en demasía.

Retrato velazqueño de corte

A cita que a fotógrafa fai de Las meninas na imaxe da monarca é apabullante. Leibovitz executa un retrato de corte como o de Velázquez: espejos, mesas, lámpadas de araña e portas con cortinas. Logra a mesma sensación de profundidade co contraste de portas: pechada a do fondo, aberta a do lateral para que a luz para xerar un claroescuro. A maiores, a diferenza dun Felipe ríxido ata o escultórico, fotografa a Letizia cun aire de naturalidade.

Un detalle que chamou a atención é que a man esquerda de Letizia sinala o chan. Recordoume A escola de Atenas, a pintura renancentista de Rafael Sanzio na que Platón sinala o ceo, é dicir, o mundo perfecto das ideas, e Aristóteles dirixe a man cara ao piso. Leibolvitz faille dicir á raíña que ela procede dun ámibito terreal, humano; alleo a ese mundo de representación e impostura que é a monarquía. Felipe á unha figura lonxana ao espectador porque está representado no mesmo plano que a mesa na que se apoia e como unha figura de dúas dimensións. Letizia resúltanos máis cercana, ao igual que as ananas que divirten e o can que dá cariño ás meninas de Felipe IV.

O propio Velázquez reivindica o seu protagonismo situándose destacadamente no espazo pintado e relegando os reis a un reflexo no espello do fondo. Os monarcas pagan tan ben coma o Banco de España, pero o pintor non se sente un axuda de cámara, un augador ou un mozo de carruaxe. É un artista, un animal da mesma especie; igual de importante. Este movemento estratéxico de Velázquez foi un logro de dignidade para os creadores que mantiveron séculos máis tarde fotógrafos de moda como Irving Penn ou Nick Knight. 

Cando saín da Fundación Marta Ortega crucei a rúa para entrar na Fundación Barrié. Había unha exposición, Rosas do meu xardín, de Nick Knight. A Barrié dános a oportunidade de acceder á faciana máis artística do fotógrafo británico coñecido polo seu traballo nos sets de famosos con Kate Moss, Lady Gaga, David Bowie ou Kanye West. A mostra recolle imaxes xigantescas de flores do seu xardín con instantáneas tomadas coa luz do día que lle entra pola ventá da cociña da casa.

Fondos brancos ou grises

Nick Knigth usa fondos moi simples, brancos ou grises, luces naturais, para fotografar rosas brancas, rosas e amarelas. O proceso empeza dun xeito moi sinxelo que vai gañando complexidade. Usa o seu iPhone, retoca a imaxe con intelixencia artificial, manda imprimir unha versión ampliada e filtrada, retócaa de novo a man e volve imprimir a versión definitiva. Hai un artificio na elaboración que non ten rastro nas imaxes expostas na Barrié. Parecen os bodegóns florais sustanciados na beleza e no misterio que facían os pintores holandeses do século XVII.

Valoro que Nick Knight use un iPhone para facer esas marabillas porque nos dá unha esperanza aos afeccionados á fotografía que carecemos de cámara e do coñecemento técnico para utilizala.

Puiden ver a súa exposición con sosego porque non estaba acurralado por visitantes ansiosos por erixirse en protagonistas, como me aconteceu na de Irving Penn. Toda aquela xente dos elegantes abrigos color negro collido de El Greco non cansaba de posar cunha perna adiantada tapando o importante, as fotografías de Penn. Mesmo había unha muller de pelo loiro despregado en rizos que se dedicou a sentar os seu can bóxer e velazquiano diante de varias imaxes para darlle o papel principal.