O poeta ourensán, cando era director do CDG, aceptara en 1998 a imposición da familia de que as obras de Valle Inclán non fosen representadas en galego. Valle escribía con sintaxis castelá e léxico galego, con acordes do seu país. Pero os seus descendentes non permitiron volver o dramaturgo ao seu ser. O CDG rachou daquela coa súa traxectoria de representar unicamente en galego. Manuel Guede promoveu unha montaxe con Las galas del difunto, La cabeza del bautista, Ligazón y El embrujado. O director da compañía pública, un sabio de teatro, primou dramaturxia sobre idioma. Volveu facelo con santón de Castelao, ao producir Los viejos no deben enamorarse e representalo en Galicia. Viu caer chuzos de punta ao seu redor. Non perdeu o temple:
—Castelao é un autor que se defende por si mesmo.
Bebeu un trago de auga, pousou o vaso, deixou que se brillasen as súas medallas de dramaturgo e engadiu con serenidade:
—Contra a estupidez nin sequera os deuses son soberanos.
Mentres se representaba o seu Valle Inclán na súa lingua orixinal no Teatro Principal de Santiago, uns escritores lían fragmentos desas obras traducidos ao galego por Xosé Luís Méndez Ferrín, Manuel Rivas ou Manuel Lourenzo. A lectura paralela produciuse no Casino, a uns metros de distancia e frecuentado para escribir polo autor de Arousa no seu tempo.
En Serenou a neboa (Galaxia) Manuel Geude refire a súa decepción con respecto á militancia. Anos antes estaba habitado pola esperanza. No poema Abril, 1974 lembra as viaxes de Ourense a Chaves "nun dous cabalos homicida por estradas do inferno", sentindo "a vertixe de atravesar a fronteira para cantar os fados do futuro". Avril do 74, a Revoluçao dos Cravos. Ese mesmo ano a cineasta e profesora Margarita Ledo houbo de liscar a Portugal. Repartía propaganda da Unión do Povo Galego de xeito oculto, clandestino, sobreentendido. Un día a súa célula imaxinou un método para espallala máis cantidade en menos tempo. Coller un feixe e engadirlle un petardo. Así que Margarita foi á praza de Cervantes, en Santiago, prendeu a mecha e lanzou os papeis co día e hora da revolución inminente e sempre aprazada. Os cidadáns mansos e conformes coa ditadura toconfundiron o petardo cunha bomba. Chamaron á policía, grisácea e uniformada, para que detivese á perigosa radical. Para cando chegaron, Margarita botara a correr. Correu tanto, correu día e noite, que, para cando parou estaba na beira portuguesa do Miño.
Os ríos de Galicia achegan disimulo e esquecemento. Pensen nas tropas de Décimo Xuño Bruto, asustadas diante da obriga de atravesar o Leteo, o Limes, o caudal que mancharía os seus corazóns de esquecemento. O mando romano meteuse na auga fluvial, maldicindo a aquela milicia de crédulos asustados. Décimo desdendía de Lucio Xuño Bruto, un dos fundadores da República. Un río non podía meterlle medo. Meteu a punta do pé no Limia, moi a modo. Escolleuse.
—A auga está xeada! Ter feita unha carreira militar para isto! Vou coller unha catarreira!
Atraveuse o Leteo. Dende a outra beira foi chamando polos soldados un a un. Dicía o nome do lexionario, da quinta da que procedía e o que pensaba del para que aqueles covardes visen que non perdera a memoria:
—Caius Augustus, natural de L’Aquila, pedazo de badulaque, cruza! Maximus Meridius, o maior lacazán da Emilia Romagna, vén!.
Manuel Guede sigue o mesmo proceso de recuperación da memoria en Serenou a néboa. Seguiu a lei ética da oposición a toda ditadura; mesmo Santo Tomasso d’Aquino é partidario do tiranicidio como medicina para curar o corpo social. Citaba a Cicerón: "Salus populi est suprema lex".
O poeta de Ourense lamenta todos aqueles invernos malogrados intentando debuxar a cartografía do Medulio, o monte da derradeira resistencia contra os romanos. Aínda non demos xeolocalizado, nin sequera confirmado que exista.
Contra o final de Serenou a néboa, Guede expón en carne viva o seu recordo dos "intensos anarquistas maquinando o atentado decisivo contra Franco". Salta ao presente para sinalar aos "recentes militantes socialistas renunciando aos penúltimos credos" e os "perplexos patriotas revolucionarios debatendo as consecuencias da próxima escisión". O poeta define nestes versos a constante da esquerda galega dende o seus primeiros tempos: é a única partícula do Universo que se pode dividir infinitamente. Sempre que haxa dúas persoas que se poñan de acordo para formar un partido non tardarán en decartarse de que fan lecturas diverxentes de Antonio Gramsci. Un quedará no sector oficial e outro será a escisión ilusionada.
Non soamente pasa na esquerda. Manuel Guede imaxina a Vicente Risco erguendo a copa para brindar por Nós, "xa arrepentido de ser tan xeneroso co pronome!". Porque o noso destino como pobo sempre foi a eutanasia; pero, inesperadamente, volvémola ineficaz. O motivo é que Nós careceu dun poeta. Nós, o movemento cultural máis importante deste país de poetas, non chamou por ningún. Tampouco coñecemos a resposta que daría se lle pediran que entrase. Os poetas ámanse a si mesmos case tanto como aman a súa obra. Talvez ningún deles quixo descender, situarse entre as cousas de aí abaixo e formar parte dunha xeración; por moito o nome fose en primeira persoa, que a única persoa que interesa a un poeta.
Un día dos anos 60 máis tempranos os ourensáns saíron comprar tabaco, entraron nun estanco, pararon botar un pito nun banco cercano, viron un piso en aluguer, atoparon un traballo e agora votan a Abel Caballero. Vigo foi o sitio ideal de Galicia poder para vivir sen estar respondendo todo o tempo a preguntas innecesarias. Alba Carballal (Lugo, 1992) ten un personaxe homosexual na súa nova novela Bailaréis sobre mi tumba (Seix Barral). O rapaz marcha a Vigo para atopar un ámbito libre de disimulo, sentimento de culpa ou concelleiros de Vox.
Alba é guionista de series. Reside en Madrid. No anterior libro, Tres maneras de inducir un coma tratou de explicarse Madrid. Non teño un interese nesa cidade maior que noutras, por moito que Madrid invada a miña vida. Madrid é a nosa banda sonora, un No-Do escrito como zarzuela cos seus ayusos, almeidas e carlosherreras enchendo o escenario de chulapismo.
Hai veces nas que nin sequera Galicia tivo culpa da súa inclinación a desparecer. Temos o costume de que o Atlántico nos parta un petroleiro diante das nosas costas. Parecen biscoitos recheos de chocolate que alguén abre pola metade. Acontece ciclicamente, sen aparente remedio, como se Sísifo fose un patrón grego de mercante.
Alba Carballal necesitaba explicarse o seu país. Coñece as consecuencias. Tiña 11 anos cando se partiu o Prestige. Foi un impacto adolecente. Como boa ilustrada, buscou as causas. Bailaréis sobre mi tumba empeza en 1979, cando as ondas raxaron o ventre escuro do Andros Patria. A novela arranca nesa desgraza e estruturase con outros dous: o Mar Egeo, de 1992, e o Prestige, de 2002. Nese arco de tempo se reflicte que Galicia revolveuse contra o chapapote, por moito que o fixese 23 anos tarde.
O ritmo da novela está marcado polo pulo moderno de Vigo e a quietude resignada dunha aldea imaxinada e paralizada no tempo pola xelatina negra de petróleo. Son as dúas actitudes, entre o avance e a desconfianza, que definen os últimos corenta anos do país.
Pregunteille a Alba Carballal por que os personaxes da novela van dun sitio para outro.
—Máis que buscar a felicidade fuxen do malestar.
