Suso Do Páramo vivía na ensoñación de ser unha muller e de ser vangarda revolucionaria, punta de lanza dunha república marxista, atea e solidaria. Mantiña ambas as fantasías separadas; convivían nel, pero ocupaban habitacións distintas. O Suso líder da revolta era horriblemente violento, pero ese Suso nunca chegaba a agromar. Quero dicir, que podía subirse a unha caixa de cervexa unha noite na que a esmorga se incendiara e sinalar a necesidade, urxente e ineludible, de chantar unha bomba baixo o repetidor da TVG "para que deixe de enganar ao pobo", pero nunca chegaba a facelo nin permitiría que o fixese ninguén do seu redor se sospeitase que puidese ter influído nel.
Sería inxusto obviar nesta altura do retrato de Suso do Páramo o incidente co policía ou mesmo a barbaridade que cometeu na súa parroquia. Hai unha capela no alto dun monte que era branca e os veciños fixeron un crowd founding para que volvese selo pagando a pintura e pasando os traballos.
Na primeira noite, alguén subiu e escribiu en negro a palabra Indepêndencia cunhas letras grandes coma se fosen para un cartel de Hollywood. Suso nunca me recoñeceu que tivese sido o asinante desa falcatruada contra o patrimonio e a vontade dos seus veciños, pero tampouco se atreveu a erguer os ollos cando llo preguntei, enfadado como estaba eu.
As súas cartas ao director de El Progreso defendían o respecto a ese patrimonio de fondo amor popular e o respecto ao patrimonio natural. Reflectía neses textos un convencemento de longa e sentida argumentación que soamente se vía contradecida por arroutadas coma pedir o arredamento de Galicia sobre un lenzo branco de capela que pagaran todos os seus compañeiros de parroquia. Esa parroquia, por certo, tiña un nome bravo: Friolfe, un topónimo de orixe xermánica que sginifica pena do lobo. Explicouno nunha das súa cartas, como explicaba que Friolfe tiña sona na contorna "polos disparos na noite". Eran provocados cuns dispositivos alimentados por unhas bombonas de butano que producían estouridos. Buscaban causar pánico nos paxaros para mantelos afastados das colleitas.
Suso morreu no 2015. Houbo un momento, un par de anos antes, en que Suso empezou a asinar as cartas como Susana. Eu ocupábame de recollerllas no portal do periódico e de traspasalas a ordenador. Non me atrevín a cambiar lle o nome, por moito que escoitase esa núsica no seu corazón. Había unha contradición, ou un reparo pola súa banda. Cando lle preguntaba cómo quería que o chamase, se en masculino ou en feminino, encollíase de ombros e ría nunha gargallada breve e incerta. Agora, na volta de oito anos, penso que era unha persoa do seu lugar e do seu tempo, que, de non ter nacido no ámbito rural nos anos 60 e de dar asumida a súa identidade hai vinte anos, tería sido Susana do Páramo.
Susana do Páramo foi unha pioneira na modernización social do rural. A modernización do fotoperiodismo veunos de fóra, canda Anna Turbau, que chega de Barcelona en 1970. Na profesión asomara a cabeza cunha reportaxegráfica sobre o primeiro piso que foi ocupado en Barcelona. Un matrimonio pobre con tres fillos cansou de velos enfermar na casa húmida na que vivía e rebentou o marco da porta dun piso abandonado, que tampouco me pareceu, vendo as fotografías, que houbese medo de atopalo anunciado no Idealista.com
Despois viría a Galicia e custoulle marchar.
—Tuve que irme porque a Policía me conocía, estaba harta de encontrarme en todas las protestas y empezó a acosarme.
Non era unha propaganda boa para o Goberno que toda España puidese ver as vergoñas ao aire de cando se pararon e desmontaron os asteleiros poderosos de Vigo e Ferrol.
Anna Turbau será quen plasme o cambio de Galicia, un país agarrado á terra que se estaba transformando nun país asentado no asfalto.
A fotógrafa barcelonesa estivo en Lugo esta semana que remata. Recordou Galicia e inaugurou unha exposición. Tamén deu unha conferencia sobre o seu paso profesional pola comunidade. Falou sabiamente, ao aire libre dunha tarde de verán, contra a muralla romana ante dous centos de persoas en silencio admirativo. No documental La mirada de Anna, que repasa a súa traxectoria, a profesora e académica Margarita Ledo define a Galicia da ditadura como unha terra "tranquila, pacífica, gastronómica e axeitada para o veraneo".
Anna Turbau era autónoma, polo que decidía e xestionaba as reportaxes. Nunca estivera en Galicia. O arquitecto César Portela faloulle en Barcelona sobre a localidade do Vao (Pontevedra), onde se aloxaran familias xitanas nunhas vivendas de vangarda que deseñara, entre outros, o propio Portela.
A fotógrafa estableceuse na caseta que usaran os obreiros para cambiarse e gardar o material. Botou nela quince días. Abrigábase con mantas prestadas. Estivo fotografando a miseria e a escasa alegría. Non deixou de atender a outros colectivos, como as mariscadoras, enfermas de humidade e tumefactas de violencia policial e marital. Tamén subiu aos Ancares.
—Lo que más me sorprendía era que había familias que vivían de una sola vaca —contou o martes en Lugo, aínda que eu acordaba de escoitarlle o inesperado de que as reses pastasen nas gabias das estradas. Os seus donos tivesen unha leira de seu para ceibalas.
A trascendencia do seu traballo elevouse cando empezou a construírse a Autoestrada do Atlántico. Daquela, en 1976, vivía en Santiago; onde permaneceu ata 1979. A empresa que executou os traballos, Autopistas del Atlántico, debuxou os planos como se Galicia fose un deserto sahariano: a liña atravesaba casas e a illaba as leiras, de xeito que, no mellor dos supostos, os labregos tiña que dar un rodeo de varios quilómetros para poder atender os cultivos ou levar pastar o gando; no peor, tiveron que saír coas mans baleiras das casas para non ser atropelados polas excavadoras que ían derrubalas. Non lles vou falar xa das voaduras. A dinamita sementouse con eficacia, sen considerar que botaba rochas grandes coma satélites e esmagaban as cociñas e os salóns.
Instalada en Galicia, o obxectivo de Anna Turbau foi acceder ao psiquiátrico de Conxo. O sanatorio era unha caverna mítica, na que se enterraban en vida doentes mentais e persoas perfectamente cordas "como algunas chicas que no eran recatadas". Ingresaban para non saír, era un varadoiro de vidas.
O escritor Xavier Queipo botou un tempo nese sanatorio ao rematar Medicina. O seu relato pareceume estarrecedor, pero menos que ver as fotografías que quitou a reporteira catalá cando logrou infiltrarse grazas a un psiquiatra amigo seu. O primeiro que atopou ao entrar en Conxo foi un trío de mulleres e unha adolescente. Todas compartían unha boneca coa que xogaban á maternidade.
—Estaban aisladas, pero no les llamó la atención que entrase una desconocida con una cámara. No me veían.
Descubrió unha interna que estaba embarazada de uno de los hombres con los que convivía, pero non puido saber máis. Ou non se atreveu a preguntar.
—Cuando llevaba unas tres horas haciendo fotografías apareció una celadora y me echó.
O máis emotivo da charla de Turbau foi a lembranza do restaurante compostelán El Asesino, onde xantaba, ceaba e onde se lle permitía pagar cando os editores de Interviú tiñan a consideración de pagarlle as fotografías que publicara. Falou das tres mulleres que o rexentaban con notable cariño.
—Me adoptaron. Los propietarios del local lo vendieron y han puesto un sushi —apuntou cun quebro na voz.
