As cereixas que comía Manolo na portería
RECORDO chegar a casa e preguntarlle a miña nai por esa palabra tan pequena e escura. Ela reveloume que nós eramos vascos, unha excepción; reveloume que en Ribadeo todos os pícaros dicían de papá aos pais e de mamá ás nais. Daquela, con catro anos, eu podía artellar con naturalidade unha frase como: "Ama, un sagutxu marchó con el hamaiketako de mi colo y solo dejó la txustarra" para contar á miña nai que un rato marchara coa miña merenda e unicamente deixara o corazón dunha mazá. Mesturaba tres linguas cunha frescura que añoro.
Agora meto forzadamente palabras dun idioma noutro por xogo, nostalxia ou retranca. Agora sei outras linguas, pero no euskara quedei nas frases máis sinxelas. Penso en retomalo, pero sinto preguiza porque non teño a apoiatura das linguas románicas, onde podo trazar a evolución do latín a unha lingua por comparación. Pero ese primeiro día de colexio, cando empezamos a escribir a vocal a no caderno Rubio, souben que os conxuros que usaban na casa para falar de asuntos desagradables era un idioma, o vasco. Máis tarde souben que os amigos do barrio, fillos de labregos e gandeiros, falaban outro idioma, o galego.
Non foi ata vinte anos despois, case nos anos 90, cando empecei a estudar a lingua do país para poder falala e mesmo acabei por lograr unha certa destreza para escribila. Botei demasiado tempo en usar correctamente o che e o te, unha dificultade que os compañeiros de clase non atopaban. A miña vinganza, íntima e secreta, era utilizar con precisión temporal os tempos compostos do español. Aprendérame a miña nai, que procede do Bilbao liberal e burgués, onde a corrección e a educación eran divisas de clase social. Ela recibiu con estraneza o momento en que o seu fillo comezou a falar con regularidade no mesmo idioma que lle era propio a Manolo, o porteiro de Baralla, que atendía na casa dos meus avós maternos.
Manolo era un home delgado, de pelo cano e beizos finos. Calado por requisito profesional. Falábame ás veces en galego porque sabía que eu entendía aquela forma doce de poñer a camiñar as palabras. Contábame que lle trouxeran "queixo do país" ou "cereixas do país". Manolo usaba a palabra 'país' en sentido xeográfico; non nacional. Bastante tiña Manolo con ter conseguido un emprego con dereito a piso nunha cidade próspera e sucia de óxido industrial. Na casa da infancia vivín unha torre de babel, que crecía un andar cando o meu pai falaba por teléfono en inglés con algún cliente estranxeiro dos seus negocios de canteiras.
Acordei disto lendo Con e de curcuspín (Anagrama) de Mario Obrero. A confusión de Babel é a única iniciativa divina que valoro do Vello Testamento. Se existise Deus tería que ser políglota, non falaría soamente en grego. Mario Obrero vai facendo un percorrido emocional polas linguas de España, que se dividen entre as recoñecidas polos filólogos e os políticos, e as recoñecidas polos filólogos unicamente. Neste segundo grupo está o asturiano, un idioma vetado polo capricho patriota de parlamentarios del PP e Vox ignorantes da ciencia filolóxica. No libro recolle a anécdota dunha escola asturiana. O mestre está aprendendo español aos cativos. Debuxa un erizo e escribe un e ao carón. Pide aos nenos que lean a letra. Nin idea. O mestre insiste. Ao cabo, unha nena, a máis espilida, atrévese: "Ye la é de curcuspín!".
O ensaísta veraneaba en Oleiros sendo neno
O ensaísta Mario Obrero (Xetafe, 2003) fala varias linguas. Entre elas, o galego. O primeiro contacto foi nun veraneo en Oleiros, con 11 anos. Foi daquela cando sentiu falar do "queixo do país ou do viño do país". Anos despois, na carreira de Filoloxía Hispánica —que aínda cursa— soubo do trobador aragonés Martín Moxa, "que escribía en galego como a gran maioría dos trobadores da Península Ibérica".
O autor recorda a súa axuda estival nas excavacións que se realizan en Cereixa, en A Pobra de Brollón. Penso que Cereixa é o topónimo máis bonito do mundo, tamén é certo que me lembra ás "cereixas do país" que Manolo de Baralla, sempre moreno, merendaba na portería de Bilbao. Esas cereixas están vermellas todo o ano na miña memoria.
A investigación arqueolóxica en Cereixa atinxe a sesenta tumbas medievais, na que é unha das maiores necrópoles medievais desa altura en Galicia. O director, Xurxo Ayán, está facendo unha excavación paralela nunha casa na que viviron precariamente uns maquis. Nesa bisbarra a resistencia contra a ditadura sobreviviu ata 1965. Foi o ano no que nacín, catro anos antes de que entrar nun colexio de Ribadeo en que os compañeiros chamaban papá e mamá aos seus pais en vez do correcto, aita e ama.
En Con e de curcuspín cóntase de 1941, cando os falanxistas de Tui guindaron no Miño unha estatua de Sócrates. Parece consecuente porque o pensador grego que vivira 2.400 anos antes cuestionaba cada cousa e todo en xeral, unha actitude desconcertante para quen evita pensar por si mesmo. O busto fóra esculpido polo ribadense Benito Prieto Coussent, profesor republicano do instituto tudense. O capítulo que Mario Obrero dedica ao galego é interesante. Vai dando rodeos para intentar a esencia do país ata que dá con ela nun cartel de advertencia situado no porto do Barqueiro: "Coidado! Perigo indefinido".