O dicionario das palabras vellas

Mentres lía a Cunqueiro narrar, en La cocina cristiana de Occidente, como se relambera coas empanadas de lamprea, feitas con masa panadeira, lembrei que miña nai tamén usaba esa masa, bruñida con manteiga de cocho, para as de batallón. Así, mentres me relambía mentalmente, decateime que descoñecía o significado exacto de bruñir. Acudín a dicionarios nos que non vén, e tamén aos filólogos amigos, para concluír que tal palabra existe e significa estirar. Logo, miña nai falaba con absoluta propiedade.

Sempre gustei de escoitar a esa xente que, aínda que poda parecer un tanto arcaizante para os tempos que corren, fala con precisión e propiedade. Tal é o caso de Fibelo de Sixto. Sendo eu bancario, del aprendín que poñer un diñeiro a prazo é aprazar. Total e absoluta economía da linguaxe. 

Ribeira de Louzarela, que foi o último brindeiro da Terra do Cebreiro, tamén falaba de aprazar e chufaba que sabía administrar os cartos tan ben como as palabras. Era Ribeira un home capaz de fiar versos de xeito espontáneo con absoluta naturalidade. Aparte de no Luar de Gayoso, eu escoiteillos na cena de homenaxe a Maquicha, aquela monxa e enfermeira que paraba no Hospital. Porque nos últimos tempos tíñano envizcado, entre Gayoso e as televisións, e xa non brindaba para calquera.

María de Queitano, de Veiga de Forcas, amosábase agradecida á TVG por axudarlle a reafirmarse, fronte aos seus propios fillos, en que as palabras que ela utilizaba existían e non estaban mal ditas. María fala un galego preciso, fluído e retranqueiro, como tamén o facía seu irmán, o Pipas do Hospital da Condesa. Pipas era home de moita retrónica e botouse outra vez de reiseiro cando o cura Mato quixo rescatar esa vella tradición. Xesús Mato non era home de retrónica, pero si de letras e músicas e, como tal, amante das festas e costumes das persoas sinxelas da Montaña, como el lles chamaba. Tamén recuperou o cantar dos reises, que interpretaron polas aldeas o devandito Pipas, xunto co Patrón de Veiga de Forcas, Brañas de Coterces e mais Carrete de Trabazas. Lousada de Veiga de Forcas facía de Carantoña, e Mani, o fillo do Patrón, de mochileiro. 

De Carrete e de Lousada fun recollendo, durante anos, nun caderno escolar, un feixe de coplas, ditos e refráns, cheas de palabras rimadas, porque din en pensar que sería unha gran perda que se esquecesen para sempre.

Aínda que carezo da serenidade necesaria para gozar da poesía moderna, gustoume Acuruxar, o poemario que sacou Inés de Tomás de Foxos, porque, aparte da que lle serve de título, emprega palabras vellas para poemas novos como é o caso de fachinelo e outras máis. Inés xa gañara de nena un premio de poesía, e tamén participou, xunto cos seus compañeiros de sétimo e oitavo de EXB, alá polo curso 1993/94, nunha monumental compilación de Literatura oral no Cebreiro, dirixida pola profesora Mabel Fernández Merayo. 

Foi a través de Inés como souben da existencia desa obra. O profesor Javier Rey rescatou o único exemplar, que durmía esquecido nalgún andel da biblioteca do CPI Uxío Novoneira de Pedrafita, e fotocopiámolo.

Cando, hai dous ou tres anos, lle amosei a compilación a Brais, o responsable de publicacións da Deputación, este coincidiu comigo en que ese tesouro, recollido por uns nenos hai trinta anos, estaba en risco de perderse. Foi así como empezamos a pensar en publicala, xunto co que lle recollera a Lousada, Carrete e outros máis, así como o que tiña Inés recollido a súa nai, Amparo; a seu avó, Avelino de García; ou a Consuelo do Medio de Pallarvello. Acordamos facer un libro con dúas partes, recollendo na segunda todas esas coplas, romances, panxoliñas, refráns e ditos dos Homes e mulleres de retrónica das nosas montañas.

Porque tamén hai mulleres de retrónica, e unha delas é María do Ferreirego, quen aínda é hoxe o día que corrixe a Reixa e a todos Os Resentidos, cando se queixa de que vai un sol de carallo. María ten un caderno, escrito de puño e letra, con cancións e historias de antes, tamén para que non se perdan. A min, que oficiei vinte e catro anos no baixo da súa casa, tenme lei e deixoume que lle fixese unha copia. Tamén me deixou copiar o vídeo no que canta e baila co Garrido de Acibo, mentres Domingo do Rigueiro de Riocereixa toca a gaita. Domingo tamén fabricaba gaitas de buxo e doutras madeiras e ten unha neta á que lle deu polas filoloxías. Foi coa neta do Rigueiro, Laura do Teso de Baixo de Celeiró, con quen fixen sociedade para editar esta obra.

María José, a nai de Laura, coidou doutra muller de moita retrónica, Amadora do Val, e tamén foi anotando seus ditos noutro caderno. A estes fomos engadindo as cousas de Teresa de Veleicente, Tato de Fonfría, Roque de Fonteboa, Esther do Garrido, Carmen de Sidro, Lolo de Veiga de Forcas, María de Brañas de Coterces, Eva de Valín, Rosario de Blanquín, Lola de Baixo, Castro de Louzarela, Carrete de Hospital, Amparo e Eduardo de Teso de Baixo, e mesmo Minguín, o pai de Laura.

Todo ese corpus literario de tradición oral está agora no prelo e sairá publicado pola Deputación de Lugo neste ano, que a Real Academia Galega quixo dedicar ás Cantareiras, baixo o título conxunto de Literatura oral nas Terras do Cebreiro.  Non inclúe a música, pero ven a completar o feixe de cancións que, no seu día, recolleron por toda Galicia Antón Santamarina e Dorothé Schubarth, e publicaron baixo o título de Cántigas populares. 

Agora xa só nos queda lelas, dicilas e cantalas, non xa para que non se perdan, senón para aprender a expresarnos mellor.