O encontro resultaría amable; para min, memorable. Pero cando Constantino Bértolo accedera a atenderme estaba algo nervioso. Eu sabía que unicamente atende ao seu criterio e que pode chegar a ser ríxido se cheira unha frivolidade.
Bértolo foi director da editorial Debate, que se mantén como referente en ensaio; crítico en Babelia, antes de que nos 90 a convertisen nun collage, e comentarista gastronómico en Sobremesa, unha revista á que nunca atendín porque prefiro probar a que outro probe por min.
Conducín ata Navia de Suarna, a vila dos Ancares, cando comezaba ese asombro limpo e anual que é o verán. O gallo foi que el sacara varios libros propios e que fora atento e que mos mandara e que eu lera neles, pero evitarei citalos porque non os teño aquí, no xornal. Un pode coller alegremente unha sentenza dun autor finado; pero un escritor vivo recoñecería o seu estilo, que vén sendo unha ética.
Constantino goza agora da xubilación, "ese paraíso que está entre la muerte laboral y la muerte física".
Atopámonos diante do río Navia, que presta o nome a Navia de Suarna e á Navia de Asturias, onde vai dar manriqueñamente á mar. Sentamos nunha terraza con cadeiras de metal, un tanto proletarias, un tanto siderúrxicas. Ao noso redor estaban os homes de máis idade da vila na que naceu Bértolo, en 1946. Vestían gorras escuras, conversas sobre Ronaldo e nostalxias inmensas.
Mentres o meu entrevistado me falaba sobre a súa confesión marxista, eu pensaba no seu parecido físico con Trotski, o líder revolucionario que acabou en México rodeado dun mariachi afín. Comparten os ollos comprometidos e sarcásticos; os lentes de cristais coma rublos, e o pelo vencido e cano. Cando argumentaba, o español de Bértolo parecía gañar a cada frase —por curta que fose— unha cadencia mexicana.
Daquela, reparei en que estabamos asomados a un río que brillaba como o caudal do Moscova naquel 25 de outubro de 1917. Empecei a temer que Ramón Mercader xurdise entre as sombras do bar para chantarlle o piolet brillante na cabeza.
Foi un pensamento fantasmagórico porque sei que o exeditor inclínase máis pola banda de Lenin. Ten na entrada da casa de Madrid un busto de Vladimir Illich:
—Así nadie se llama a engaño.
O xeito dedicido no que mira Bértolo trasluce o home firme no seu ideario que eu me representara. Se ben transmite o seu marxismo coa precaución elegante de non amolar, gárdase de admitir unha enmenda á totalidade.
Mentres o meu entrevistado me falaba sobre a súa confesión marxista, eu pensaba no seu parecido físico con Trotski
Erguémonos da terraza e, como Mercader non se manifestara en carne mortalizante, relaxeime. Fomos camiñando pola cintura sinuosa do Navia ata o caneiro no que no verán se bañan os rapaces locais e os implantados.
Quizáis vendo alí o mozo que fora, Bértolo confirmoume que non ía dedicar os seus anos restantes á morriña —esa emoción aldeana e miserable—, senón a reivindicar dous mitos: o comunismo e a épica galega. El ten unha visión alta e serena que lle permite ver un futuro no que acabarán sendo realidade. Non do mesmo xeito que na derradeira URSS, no caso do marxismo; nin como nos cantos wagnerianos da obra teatral O Mariscal de Cabanillas e Villar Ponte, no caso da épica.
Constantino compara a realpolitik soviética coa traxedia de Coriolano, o dotado xeneral romano que foi desterrado e regresou para vingarse de todos cantos mamaron da loba capitolina despois de Rómulo e Remo.
—El comunismo no se ha recuperado del estalinismo ni del antiestalinismo. Hay un intento de colocar el estalinismo como un paréntesis con el que no estoy de acuerdo. Debemos dar cuenta de él para explicar sus orígenes y sus consecuencias —dime antes de que se nos achegue un vello decidido e sorrinte. "Es un gran pescador", advírteme.
O señor cambia de man unha cana equilibrada por un globo de chumbo para falar. "Cada vez se pesca menos, o salmón non se recuperou dos malos tratos humanos". Teño escoitado na Navia que está río abaixo que o salmón se converteu nun rei prisioneiro do formigón.
Despedímonos do pescador para seguir paseando pola beira, xa de regreso ao centro da vila.
—Decir que Stalin era un loco malvado no es una respuesta. Hubo una parte del Partido Comunista que lo apoyó.
Bértolo rexeita os argumentarios sinxelos e resolutivos; parécenlle primitivos, torpes e tontamente consoladores. Así que está entregado a explicarse a Lenin e a Marx, os que xa recompilou en senllos libros. Vai facer o mesmo co monstro de Gori.
Condúceme ao restaurante A Escola, baixo o que tamén flúe o Navia. O río atravesa caladamente todas as casas da vila xirando sobre si mesmo cunha habilidade de contorsionista.
Prendemos, daquela, a falar da súa marcha de Galicia, con nove anos. Os pais montaran un hostal en Chueca. Dende ese momento, Navia de Suarna empezou a ser un lugar "en el que montar una cabaña, un sitio robinsoniano". Como todos os desarraigados, o meu entrevistado creara unha lírica do seu país negado, pero quere completala cunha épica.
—Ferrín recupera la épica en el poemario Contra Maquieiro.
Para min, a épica galega tivo un corto e irmandiño período de existencia, pero Bértolo fálame da poesía heroicista de Xosé Rubianes, o que non coñezo. Esa achega dáme unha idea da magnitude do seu empeño por armar unha estirpe heroíca do noso país.
Falando, falando, reparo en que non lle gustan os aceptadores de derrotas. El mesmo mantén ambos os pés nas súas ideas políticas pese a que a esquerda mundial deambula na intemperie. Critica aos narradores españois dos 90:
—Soamente contan historias de perdedores. Por que Muñoz Molina non conta o seu éxito? —pregúntase antes de ceibar ao aire puro do restaurante unha cuestión que me desconcerta—: A que se renuncia no camiño a Rilke?
Constantino Bértolo viu percorrer esa andaina cara ao poeta alemán a moitos escritores; como crítico, como editor e como amigo. Lin nalgures que fora amigo de Rafael Chirbes. A súa novela París Austerlitz, que ten tanto de Sebald como de Juan Goytisolo, resultoume fascinante e desacougante asemade.
—A literatura deume a Chirbes e a literatura quitoume a Chirbes —afirma secamente.
Cando lle pregunto polo motivo do distanciamento, ergue o queixo para pechar as portas do asunto. Supoño que, a modo de compensación, dedícame a lembranza de cando marchou a Londres para aprender inglés. "Quería entender las letras de los Beatles y Bob Dylan". Dedicouse a partes iguais a fregar pratos e a dar clases de español.
Bértolo naceu á vida intelectual cunha conferencia sobre emigración nun club londinense promovido polo PCE. O programa dese día incluía o debut dun músico que escapara de España porque dicían que era «de la Eta de Jaen» e que se chamaba Joaquín. Sabina, daquela, facía versións de Paco Ibáñez, que era o que determinaba a ortodoxia, ese cadáver exquisito da posmodernidade.
Pese a que nostalxia o somete cando regresa a Navia, Bértolo continua sen buscar atallos no seu periplo. "Estoy transido de Rilke", confesoume cando nos traían as sobremesas na Escola.
