173. Paseo a deshora, no centro cultural de Figueira da Foz, pola exposición 100 Anos.100 Fotografias. Democracia, que recolle o traballo do fotógrafo Alfredo Cunha seguindo ao presidente da República Portuguesa Mário Soares. Non é frecuente ver unha exposición de fotografía institucional, construída ao redor dun líder democrático de antonte, coma quen di. Aquí obsérvanse dous Mario Soares: o do exercicio da presidencia, nas que Alfredo Cunha constrúe a versión republicana dos cadros da realeza —todos á mesma altura, xente que se toca nos brazos, a presenza algo cómplice da esposa, o político afectado solemnemente polo cargo temporal—. Pero o personaxe Soares transfórmase nas imaxes máis políticas, nas que percorre o país enteiro empurrado polas campañas electorais. Obsérvase ancho, poderoso, abrazador. Vaia animais políticos criaron as transicións ibéricas dos anos 70! A cabalo entre o pobo e o consulado, mestres na arte de fabricar salóns de recepcións diplomáticas a partir de destilados de esperanza popular. Non creo que os políticos modernos consigan esa versatilidade entre o popular e o institucional: téñenlle medo á imprevisibilidade da rúa.
Lembrei o meu primeiro contacto coa república portuguesa: sería aló polo 99, nun congreso no Porto. A inauguración retrasouse máis dunha hora sen que a ninguén lle parecera moi raro. Ao cabo entrou polo corredor un home solitario coas mans nos petos, lentes de cuncha, chaleque e chaqueta. Subiu a un escenario baleiro con certo despiste. O auditorio literalmente espreguizouse, alguén besbellou: "Já chegou o senhor ministro". Eu viña afeito a presenzar entradas abrumadoras do presidente Fraga seguido dun séquito apurado e dilixente. Desde o público, algúns universitarios interpelárono con demandas dun xeito insistente que beireaba o límite da boa educación. O ministro estaba tan farto que comezou a falar en terceira persoa sobre si mesmo. Pensei con admiración: isto é unha república. Tempo despois, descubrinme tamén en Portugal ao remate dun acto nun paraninfo universitario. Alí estabamos na rúa aturando o frío unhas corenta persoas. Mentres conversaba cismaba en por que raio non marchabamos a un sitio caldeado. Ata que media hora despois apareceu un coche oficial, a vicerreitora emerxeu do grupo, despediuse de todo o mundo, entrou no auto e aquel pelotón -en todos os sentidos- dispersouse aterecido e cortante, apurando todas as urxencias pospostas pola cortesía, chamémolo así, á executiva académica. Completei aquela primeira certeza política do congreso: isto é a república, si, pero a república portuguesa.
174. Curioseando a obra fotográfica de Alfredo Cunha bato cunha imaxe impactante. Vese parte do coñecido Padrão dos Descobrimentos, o monumento ao Portugal imperial que o dictador Salazar ordeou reconstruír en Belém. Porén, en primeiro plano, observamos apiladas pilas de caixas de madeira que levan escritas a man a palabra Desalojados. A explicación está no libro Abril é un país, de Tereixa Constenla (Ágora K en galego, Tusquets en castelán, 2024), dedicado a explorar historias menores e maiores da revolución dos caraveis. Son as caixas dos refuxiados das colonias, o efecto colateral da revolución. Medio millón de portugueses que retornaron escasos de espírito revolucionario a un país que os recibiu de xeito distante. "O discurso do novo Portugal declaraba inútiles as guerras coloniais e denunciaba a explotación dos africanos. Os retornados estiveran, polo tanto, da banda equivocada. As súas vidas pasadas non valían nada e as súas posesións devaluábanse en palés de madeira amoreados xunto ao Padrão dos Descobrimentos". A imaxe do monumento fascista rodeado de modestas caixas de madeira tropical cheas de vidas interrompidas é abraiante. En Figueira da Foz fálanme de que a guerra colonial e esta avalancha de retornados africanos aínda é un dos grandes traumas silenciosos do Portugal contemporáneo. "O outro é a emigración a Europa", explica Miguel, libreiro de profesión, "tampouco se quere falar dela". Explícolle que podo comprender a fractura dos retornados coloniais, pero estráñame a dos emigrantes europeos porque en Galicia lle dimos a volta a esta historia e hoxe a emigración é un compoñente central da nosa identidade, na que nos recoñecemos e da que nos sentimos, en liñas xerais, orgullosos. "Á xente non lle gustan as casas ostentosas que fan os emigrantes de volta", explícannos na sobremesa portuguesa. Penso que aqueles países que atenden moito as partidas non son nada partidarios dos retornos.
"Democracia significa para min liquidar o capitalismo, os monopolios. E engado: non existe hoxe en Portugal a menor posibilidade dunha democracia como as de Europa occidental". Álvaro Cunhal, nunha entrevista a Oriana Fallaci.
175. Na xornada O 25 de Abril e nós. Unha ollada galega, organizada polo Consello da Cultura Galega, Ramón Villares marcou unha diferenza esencial entre as transicións democráticas portuguesa e española e a actitude dos seus protagonistas: a existencia ou non dunha guerra civil como feito fundacional das súas dictaduras. Mentres Villares falaba, saltáronme as alarmas. Moi ben o 25 de abril e os caraveis nos canóns das metralletas, pero e logo que pasou a partir do día 26? Ata no libro de Tareixa Constenla está a cousa ensarillada, aínda que deixa claro que esa guerra civil que non sucedeu no ano 1933, na instauración do Estado novo, case estoupa trala revolución dos caraveis. O clima de caos e enfrontamento ideolóxico entre as múltiples faccións de esquerdas e dereitas fixeron que se xogara duro. Todo culminou o 25 de novembro de 1975, co intento máis serio de golpe de Estado dos varios que houbo nos dous frenéticos anos que sucederon o 25 de abril. A súa derrota puxo punto e final ao Proceso Revolucionario en Curso e levou o país cara unha democracia liberal á europea.
Tentar enterarse do que sucedeu ese 25 de novembro non é doado. Na propia Wikipedia, onda a entrada portuguesa, hai outras en español, ruso e inglés que diverxen na interpretación. Nas versións española e británica teñen claro desde a entradiña que o golpe foi levado a cabo por "activistas de estrema esquerda portugueses, que agardaban secuestrar a transición portuguesa á democracia en favor dunha dictadura comunista". Na Wikipedia rusa, aluden aos activistas de esquerda que fixeron unha acción espontánea. Na portuguesa, porén, a conclusión é que non hai conclusión. Dubídase do propio golpe de Estado —defínese deliciosamente como movimentação militar— e cítase á historiadora Maria Inácia Rezola (presidenta das conmemoracións do 25 de abril, por certo) explicando que o golpe do 25 de novembro "continua a ser um dos episódios mais polémicos e, em alguns aspetos, nebulosos do Processo Revolucionário Português". A bretemosidade do suceso chega ao punto que na Wikipedia en portugués é preciso recorrer 1.344 palabras da entrada sobre o golpe para topar coa palabra esquerda que tan de contado aparece noutras linguas. O imperio editable fundado por Jimmy Wales é o último campo de batalla de todos os conflitos do mundo.
176. Na sobremesa, os portugueses sacan o móbil para poñernos a coreada colectiva do Grândola na Praza da Música de Compostela o pasado 25 de abril. Circulou coma un lume viral polos teléfonos móbiles de todo Portugal. Decátome de algo abraiante e incómodo. Reaccionan á emoción dos composteláns como cando nós vemos aquela interpretación de 1990 do Para vir a xunta min que canta o coro do Teatro Nacional de Pyonyang (Corea do Norte). Preguntáronnos como se nos ocorrera a idea de cantar Grândola: tremenda excentricidade! Pensei en explicalo, pero estabamos cansos e nunha sobremesa. "É que para moitos galegos non sodes unha realidade, senón un bonito soño que non se pode crebar", contestei. Non creo que o entenderan, pero eu fiquei a gusto.
