As boas fantasmas

"Imaxinade, rapaces, o que tal hai por eiquí e o que vos espera se vindes"
Castelao

218. A cita de Castelao procede dun artigo publicado na revista Nós en 1929 no que percorre as lendas sobre Santiago que vai atopando na Bretaña continental. Chama a atención o ton de compadreo: revela que Nós podía pretender ser unha revista de alta cultura pero tamén tiña moito da conversa dun grupo de amigos que comparten achados e tesouros das súas viaxes. Descúbrome a min mesmo facendo algo similar aquí na Bretaña: envío fotos por whatsapp de lugares e ideas que enlazan coas teimas que comparto cos meus. O artigo santiaguista de Castelao era unha spin-of do seu traballo de campo sobre os cruceiros da Bretaña. Chegou a esta fisterra por recomendación de Afonso Paz Andrade, quen visitara o país en 1927 e ficara impresionado coa sensación de paisaxe paralela: cada encrucillada do Finistère estaba sacralizada por un cruceiro similar aos nosos. Ata as visitas da xente de Nós, as imaxes galegas da Bretaña limitábanse aos portos coñecidos polos mariñeiros e ás gravuras de dólmenes, cairns e druídas que fascinaran os historiadores do Rexurdimento. E só trinta anos despois das indagacións de Castelao Álvaro Cunqueiro escribía As crónicas do sochantre (1957): aquela Bretaña imaxinábase máis alá das pedras celtas, chea de cóengos, aparecidos e tipos populares que dialogaban cos nosos. Castelao foi en gran medida o responsable do cambio que levou a esa Bretaña galega 2.0.

Castelao andaba aos cruceiros e aos enclos, os complexos parroquiais rurais do Finistère. Os enclos seguen unha gramática invariable: contan cunha porta triunfal, un calvario, un osario e unha espectacular igrexa. Tampouco faltan en moitos casos pedras procedentes dalgún antigo monumento prehistórico, como estelas galas da Idade do Ferro, laxes con petróglifos ou lousas de dólmenes. Trala unión con Francia a principios do século XVI, a Bretaña ganou cartos a moreas polo comercio, que en parte foron para estas fantasías do catolicismo rural. E como sempre acontece coas versións populares e rurais da arte renacentista, non só son fermosas, senón narrativas e, xa que logo, moi entretidas. En todas hai un detalle chusco no que se deter. 

Paro na igrexa de Saint Jacques, en Ploudavid. Durante a Idade Media, este lugariño hoxe integrado en Douarnenez foi o porto da rica vila de Locronan, pero tamén punto de partida das peregrinaxes a Compostela. Sobre a imaxe do patrón Santiago penduran uns ferros que os veciños valoran moito, pero que ninguén sabe ben quen son. Logo descubro que Castelao xa estivo tamén por aquí especulando sobre eles. Boa parte dos sitios que me interesan ou nos que paro por puro instinto xa foron visitados polos ollos de Daniel, como comprobo logo ao chegar ao hotel. Compadreo entre épocas! Castelao andou dous meses polo territorio bretón, tivo tempo a cultivar a súa curiosidade.

Castelao viu para aquí en parte para esquecer, cunha mágoa moi grande. Trala morte do seu fillo, os amigos aconsellárono que emprendera esta viaxe case como se ao facelo partira cara as propias illas dos mortos que comparten a mitoloxía galega e bretoa, esas xeografías mariñas nas que o heroe calma a dor e repara as súas feridas para retornar ao mundo de entre os mortos. Cando marchas de viaxe cargando cunha pena grande sempre sucede algo similar: os primeiros días a mágoa cómeche o corazón e non sabes que facer con ela. Ao cabo duns días, se hai sorte, a curiosidade de aprender do destino amansa ou recubre a dor como unha costra. A costra que foi tapando a dor de Castelao foi de granito bretón.

"Descubro que o mundo que agora habita é o mundo que eu imaxino. O que debuxo, ela víveo. A imaxinación é o lugar no que medramos"
Han cantado bingo. Lara Corujo

219. Que se publica por riba das posibilidades de escritores, editores e lectores é unha verdade que sabemos todos. A consecuencia é que moitas veces te achegas aos libros do momento con medo a ter picado por enésima vez no hype. Pero con Han cantado bingo (Reservoir Books, 2025) de Lana Corujo non pasou así. Tíñalle algo de medo porque outra sensación canaria do momento, Panza de burro de Andrea Abreu, resultárame nin fu nin fa. O libro de Corujo está escrito con algo que xa con case cincuenta anos lle pido á nova xeración literaria: que me ensinen con honestidade a ver o mundo a través deles, a sentir nas páxinas como se transforma a humanidade. Ademais, os homes precisamos hoxe sentirnos dentro da literatura escrita por mulleres, ver como elas ven e abrazalas por dentro, sen necesidade de que nos tracen unha liña divisoria cun dedo tinguido de fel. Non sempre é doado de atopar iso pero Corujo conségueo. Han cantado bingo presenta a vida de dúas nenas en Lanzarote ao pé dun volcán. Non descubro nada se digo que unha delas vai acabar convertida en pantasma e continuará, conxelada no tempo, a carón da súa irmá que medra. Hai tanto amor no texto que a emoción nunca nos abandona. E sobre todo, hai moita palabra xusta, medida, que desencadea as situacións e sobre todo as emocións con tan pouco; como suceden os sentimentos nas casas. A humildade dos textos medidos, sinxelos, sen pretensión aparente. Aquela nena pantasma morreu dun xeito tráxico, pero ela non o lembra, é unha nena feliz. Como con Castelao, a protagonista debe poñer mar por medio para separarse da súa pantasma e poder vivir. Hai veces que o amor só produce dor.

"Aínda lembro o instante en que entrei naquel lugar sombrío e o pavoroso pracer que produciu na miña alma"
René de Chateaubriand. Memorias de ultratumba

220. Durmo en Dingé, a escasos minutos do castelo de Combourg, onde René de Chateaubriand formou a súa sensibilidade romántica durante a adolescencia. Nas súas deliciosas Memorias de ultratumba describe con certo detalle a vida neste castelo austero que o seu pai, soturno e grave, facía aínda máis sombrío. Aló pasaba tempadas coa súa nai, o pai e a súa irmá Lucila e ningún contacto con mozos e mozas. Algunhas das páxinas máis memorables das Memorias aparecen cando de adolescente, tras refregarse involuntariamente coas tetas dunha moza guapa da aldea nunha xanela, comeza a construír unha presenza: "Formei unha muller de todas cantas tiña coñecido: tiña o talle, o cabelo e o sorrisa da forasteira que me oprimiu contra o seu seo, dinlle os ollos dunha moza da aldea. Os retratos das grandes señoras do tempo de Francisco I, de Henrique IV que adornaban o salón, proporcionaron algúns outras trazas". Para a súa súa muller ideal, Chateaubriand botou man tamén das virxes das igrexas, e para construír a súa personalidade, das escasas mulleres literarias que un rapaz do século XVIII podía coñecer: as deusas da mitoloxía clásica. "A miña muller única transformábase nunha multitude de mulleres. Pigmalión estivo menos namorado da súa estatua". Aquela muller da imaxinación, unha muller de todas as mulleres, acompaña a Chateaubriand nas soedades do castelo. Cabalga con ela, soña aventuras nun dolmen que fica ao norte do dominio. En Combourg descubro a fiestra na que o adolescente espertou aos sentidos, visito a estancia lóbrega na que durmía e vía só un anaco de firmamento, a momia dun gato negro ao que se emparedara nun torreón e que se aparecía polas noites. A muller de mulleres de Chateaubriand esvaeuse cando o rapazolo volveu ao mundo e amou tanto ás mulleres de verdade; era unha pantasma que nunca chegou a nacer. Esas son as boas pantasmas. As que non veñen do pasado.