As aves cantoras

Estes artigos meus para Táboa Redonda son expansivamente galegos e pouco lucenses porque moitos de vostedes non viven en Lugo e nin sequera teñen un maior interese pola cidade. Non serei eu quen os disuada deste erro. Nútrome máis do agridoce pomelo que da lisonxeira laranxa. Vostedes verán, pero non deixarei de recomendarlles hoxe Viaje a Lugo (2011), no que o editor lucense Quique Alvarellos reúne 24 textos de Álvaro Cunqueiro sobre a cidade. O escritor veu facer o bacherelato con 11 anos."No último ano de bacherelato realicei a descuberta máis excepcional: o idioma galego", recordaba. Acudía ao instituto, pero non ás clases, senón á biblioteca, que atendía un home alto, delgado, que vestía capa española e calzaba zocas". 

Lugo anda nos últimos anos na xeira de desapegarse a codia de cidade provinciana e introvertida. A min gústame a cidade como é, pequena, húmida e afable, de cafés cos escaparates empañados de melancolía e templados de ironía; pero resulta que agora que as cidades teñen que dar ben en Tik Tok. Así que levamos un mes recordándonos que hai 25 anos a Unesco meteu a muralla romana no seu listado premium de patrimonios da humanidade.

O coñecemento lucense que máis lle interesa a Álvaro Cunqueiro —e a min, en consecuencia— é concretar a porta da muralla pola que entrou Fernando Esquío a finais do século XIII. Era natural de Neda, ao pé de Ferrol. Naceu nun berce de carballo e abrigado por unha manta de la de carneiro sobre os que reinaba o escudo con dous lobos camiñando sobre un campo de gules. Preferiu a dignidade de ser poeta á honra de ser cabaleiro, como ao lucense Luis Pimentel se sentía poeta pesar a exercer a medicina.

Sobre Pimentel xa lles falei a semana pasada, despois de que Alfonso Riveiro se me achegase coa noticia de que soaban as badaladas polo 130º aniversario do seu nacemento. A Pimentel, dicía, pasoulle como a Lugo: que a súa obra estaba moi por riba da súa estima por ela.

Esquío debería estar en mellor consideración polas autoridades locais porque escribiu unha das dúas únicas cantigas medievais nas que se menciona o código postal desde o que lles escribo. Nos seus versos, unha muller pregunta ao poeta polo motivo dunha viaxe desde Compostela a Lugo: "Que atopastes, amigo, alá en Lugo, onde andastes?". El contesta: "Direivolo eu, señora, pois tan ben me preguntastes/ o amor que eu levei de Santiago/ ese me conduce, ese me conduciu".

Cunqueiro deduce que cruzou a ponte que nós tratamos de romana para atravesar a Porta Miñá, que recibe nome da doce e ampla curva que fai o río maior de Galicia. Foi o propio escritor mindoniense quen teimou para inmortalizar a entrada de tan elevada alma en Lugo. Pediu unha placa ata que lle fixeron caso. Como ignoraba a data, recorre á retranca para a inscripción: "Por esta porta entrou, namora, no ano mil e pico, o trobador Fernando Esquío".

Sabemos da delicadeza de Esquío.  Escribiu unha cantiga na que fala dun namorado que vai cazar ás beiras dun lago. "Seu arco na man, as aves tirar/ ás que cantaban non mas quer matar". Máis adiante insiste: " Seu arco na man, ás aves ferir/ seu arco na man, as que cantaban deixábaas  fuxir".  O poeta de Neda amosa un curioso criterio para non lanzar frechas contras as aves cantoras, que ten máis que ver co respecto musical que co exolóxico.

A estadía en Lugo axeixando á amada foi decepcionante para el. Sufre anegado de soedade e frechado de desdén: "Pois ela non me quere ver nin falar/ que me queres, amor?".

O amor é unha enfermidade, que ás veces, se volve tan penosa que acaba en terminal. Outro trobador do seu tempo, Pero García Burgales, dedica unha cantiga de escarnio a Esquío. Empeza deformando o seu apelido para chamalo 'escallo' (puga). "A Fernando Escallo vin eu cantar ben/ que a poucos vin cantar mellor/ pero agora direivos que a voz perdeu/ tiña ganas de foder e fodeu/ e perdeu todo o cantar entón" para acabar por ter "a peor voz que nunca vin".

O escritor francés André Mabille de Poncheville (1886-1969) peregrinou a Compostela. No seu libro O camiño de Santiago (1930) define con precisión ese 'mal de Lugo' despois de telo visitado brevemente. Comenta que   "Lugo é unha cidade ideal para que viva nela un poeta enfermo". Fernando Esquío pasou pola Porta Miñá cun amor en estado impecable e acabou derrotado pola vida. Pimentel era xa un poeta afectado polo abatemento desde que naceu.

Viaje a Lugo reflicte varias columnas nas que Cunqueiro lle expresa a súa admiración. Cando morre Pimentel, confesa "saber de memoria, de memoria, corazón e temor, un libro seu, do primeiro ao último verso. Confeso telo musitado máis dunha vez, obrigado á media voz por esa sutil condición de pregaria e recoñecemento, de secreta, dos seus poemas". Cunqueiro non cita os versos que sabe de memoria, pero quero pensar que eran os espléndidos de 'En el depósito de cadáveres hay un niño'. O mindoniense dedícalle 'Unha elexía', que comeza: "Tempo de teu, segado/ cando o crecente do luar/ Nas feiras de ogaño/ non se compra outro igual".

Ao seu entender Pimentel "foi un poeta dunha finura incomparable no tratamento de temas humanos". Cita a Dámaso Alonso,quen di que "é posible que os dominios de Pimentel non sexan para todos".