Ficcións e invencións
A pregunta Que é a ficción? volve estar de actualidade, como case sempre por razóns polémicas. Cando un concepto para especialistas chimpa ata as portadas dos xornais, mal asunto. Estamos a referirnos, loxicamente, ao caso de Luisgé Martín e o libro non nato sobre o filicida Bretón. O asunto é que estamos a opinar sobre o baleiro, pois, agás un feixe de escollidos, ninguén tivo a oportunidade de ler a obra e, sobre todo, analizala dende o punto de vista xenérico: é unha novela baseada en certos feitos? É unha das cada vez máis frecuentes novelas de non ficción —etiqueta que moitos críticos rexeitamos por ser unha contradición en termos—? É un ensaio que aparece, polo que sexa, na colección Panorama de Narrativas de Anagrama?
O caso é que saber distinguir entre realidade e ficción é tarefa para todos os días e máis aínda nalgúns días escollidos. A invención de aquilo que nos axuda a explicar a realidade mediante unha invención é inherente ao ser humano e deuse, así o sabemos pola Arqueoloxía e a Prehistoria, en todos os tempos e lugares. Por iso sempre se tentou definila, mais é unha pantasma fuxidía. Agora tenta facelo o novelista mexicano Jorge Volpi cun groso volume editado por Alfaguara, La invención de todas las cosas.
A obra debuxa en oito libros ou partes, cunha orde cronolóxica, os conceptos de ficción que manexaron os seres humanos. Trátase dun ensaio, non dunha obra académica, e tamén dun ensaio sobre Literatura Comparada, non de Teoría Literaria. Polo tanto, non se agardaba e non existe unha definición teórica do concepto de ficción e si atopamos moita paixón polo literario e unha morea de análises de personaxes e argumentos. Volpi sente verdadeira paixón pola literatura —lembra, nisto, á agora moi xustamente popular Irene Vallejo— e é quen de transmitila ao lector.
A paixón kafkiana do autor
Bardante ser un libro especialmente recomendado por quen isto escribe, non deixa de ter algunhas eivas estruturais e temáticas dignas de sinalar. Entre as primeiras, Volpi encabeza cada libro cun diálogo entre Felice –unha das namoradas de Kafka– e O Bicho –Gregorio Samsa, protagonista de A transformación, do mesmo autor–. Entendemos e podemos partillar a paixón kafkiana do autor, mais cando se deixa de lelos o resto do libro mantén a súa consistencia e gaña en cohesión. Tamén hai que sinalar o uso duns recadros grises con notas que complementan o texto principal, necesarios e interesantes pero que, como ocorre ás veces co exceso de notas a rodapé, poden distraer a certos lectores.
A segunda eiva é máis fonda, pero tamén máis complexa de detectar. Ten que co ensanchamento do concepto de ficción. Está ben que Volpi, tal e como anuncia ao principio da obra, saque a ficción da literatura para levala á música ou á pintura –lugares cotiáns– e tamén á relixión, á ciencia ou á política. Acontece que aquí existen opinións contraditorias: falar de ficcións científicas, como acontece nun recadro dedicado a comparar evolución e deseño intelixente, deixa un fedor a relativismo que non marcha aínda que o autor nos aclare que "non todas as ficcións son equivalentes". Máis ben habería que dicir que a ficción ten un límite, non dentro do libro, por suposto, senón na realidade factual. Pero para seguir este camiño teriamos que falarlles de conceptos como a teoría dos mundos posibles e outras andrómenas. Mellor deixalo sen entrar na Teoría de Literatura e propoñerlles mergullarse na magnífica obra dun autor de tan longa traxectoria coma Jorge Volpi.