Opinión

Un pobo sen terra

Javier Nogueira revisa as consecuencias das recurrentes exclusións dos xudeos

Simon Schama.
photo_camera Simon Schama.

HAI TRES ANOS publicouse en España e comentouse nestas mesmas páxinas o primeiro volume da Historia de los judíos de Simon Schama, que pasa actualmente por ser unha das grandes referencias da historia británica aínda que dedique os seus esforzos a temas que nada teñen que ver coas illas. Deixamos ao pobo que ocupara Palestina espallado por toda Europa despois da catástrofe que supuxo a saída de Sefarad, a España das tres culturas que tan magnificamente retratou Yitzhak Baer. Só a caída de Masada e o Holocausto ocupan no xudaísmo un lugar histórico comparábel ao exilio español, agravado uns anos despois pola expulsión dos marraus da veciña Portugal.

Resulta cando menos curioso que o segundo volume, que vén de publicar tamén a editorial Debate, leve como subtítulo a palabra pertenza. Porque dende a marcha de Sefarad ata o regreso a Palestina a principios do século XX foi precisamente aquilo que faltou espacialmente ao pobo elixido. Esa pertenza, polo tanto, só podemos identificala como asociación a unha relixión e unha cultura e non a unha terra. Isto non impediu que a aventura do pobo xudeu fose verdadeiramente apaixonante.

Schama respecta na reanudación as liñas mestras establecidas no volume anterior. Non podemos agardar nin unha historia cronolóxica baseada nos feitos como a de Paul Johnson nin tampouco unha máis centrada na relixión, como a debuxada polo teólogo católico e ecuménico Hans Küng. Trátase máis ben, en palabras dun ilustre escritor xudeu como Stefan Zweig, dunha xeira de "momentos estelares do xudaísmo" ata a chegada do século XX.

E non faltaron intres de gloria... e tamén de vergoña. Entre os primeiros, a ilustración xudía liderada por Moses Mendelssohn, a quen Lessing dedicou a magnífica Natán o Sabio; a idade de ouro dos shtetl —descrita con mestría por Petrovsky Shtern nun libro aínda traducido ao español; as aventuras renacentistas dos xudeus italianos e chineses; a loita pola inocencia de Alfred Dreyfus...—. 

E entre os segundos, quizais os máis coñecidos: o herem ou proscrición da comunidade de Baruch Spinoza —ou Bieito Espinosa en bo galego—, o grande filósofo da Europa do XVII xunto a Descartes; o esperpéntico episodio do falso mesías místico Sabatai Zeví, retratado posteriormente por Scholem e Isaac B. Singer en dúas obras mestras; e a ignominia da Zona de Asentamento, unha enorme franxa de terreo na que se recluíu aos xudeus durante o século XIX nun acordo insólito entre unhas potencias (Prusia, Rusia, Austria) para discriminar ao máis feble.

Nas aldeas de Hungría e a Galitzia dábanse as condicións para o nacemento dunha xeración de científicos e artistas dunha fecundidade asombrosa

 É unha etapa ambivalente se a vemos dende o punto de vista da historia da cultura. Segundo Johnny von Neumann, nas aldeas de Hungría e a Galitzia dábanse as condicións ideais para o nacemento dunha xeración de científicos e artistas dunha fecundidade asombrosa (Wigner, Teller, Joseph Roth, Bruno Schulz...). Pero o certo é que os pogromos que levaron a millóns de persoas a fuxir de Rusia e instalarse nos Estados Unidos non eran máis có limiar do intento de aniquilación que levaría a cabo Adolf Hitler.

Non queda outra ca gabar o traballo de Simon Schama, que leva o pulso da narración con forza e sen caer nos excesos laudatorios propios daquel que pertence á confesión cuxa historia está a relatar, e agardar. Supoñemos que noutros tres anos teremos o volume que peche a triloxía e podamos botar unha ollada panorámica e definitiva a unha cultura descoñecida en España e pouco axudada nos últimos anos pola combinación dun antisemitismo que se resiste a esmorecer e as polémicas actuacións dos falcóns do estado de Israel, que pouco semellan seguir as ensinanzas dos seus rabinos.

Comentarios