Vías de extinción

Cheguei ao mundo alí no bloque materno, como tanta outra xente. Apenas podo describir o seu interior, esquecino, pero sei que aberto en canle ante min amosaba trabes pequenas e retortas, en mal estado. Pérdese parte da identidade en días así. Nacín nun lugar extinto. A miña memoria rematará por deformar a dimensión daquel edificio hospitalario gris e rotundamente feo. Tiña unha cafetería no baixo, unha barreira con garda e a súa propia historia dun can chamado Calcetines, que contan que morreu agardando a que saíra o dono ingresado. Mitoloxía inútil porque de nada vale. Asumo os vindeiros recordos falsos.

Por sorte, esta nostalxia polo mundo en vía de esfumarse une a aqueles que padecemos de mirada triste, é dicir, os que percibimos o existencialismo no peche dun ultramarinos ou as luces dunha noria. Na última e recente edición do festival Intersección da Coruña pasaron dous filmes que me consolaron porque transitan un camiño memorialístico, case arqueolóxico, da vida que sucede día a día en forma de recordo. Daniel Pérez Silva competía como o único galego na sección internacional con A voz de todas as cousas; Xoán Bregua estreaba en Galicia Memoria de Soutelo no apartado competitivo Fulgor.

Pérez Silva sorprende cun canto elexíaco á Coruña a través dun elemento en transformación, contemporáneo como o propio pulso dunha cidade: o son. Conta o director que súa nai lamentouse pola cantidade de sons perdidos nos últimos anos. Caso similar aconteceulle cun exprofesor unha tarde que quedaran e riu por non lembrar cando escoitara unha conversa allea no autobús por última vez. Ao volver aquel día á casa, fíxoo sen auriculares.

O filme ábrese lanzando unha tese: para apreciar unha nota fóra de ton debes escoitar moito unha canción, igual que para diferenciar o tráfico de París do de Nova York. Esa atención invisible, quizaveis innata, é o segredo que diferencia os artesáns dos obreiros. Como exhabitante da cidade herculina, podería imaxinar unha banda sonora propia da urbe. Alarmas de semáforos, bolsas de papel rozándose entre si, castelán con marcado acento, gaivotas a deshora, motocicletas de reparto, ondas caendo contra a beira, trompetas de fútbol, copas de cristal rompendo, vento sorpresivo.

Dous meses atrás, un benquerido amigo improvisou unha clase de jazz e free jazz coa que adoutrinarme. Apenas lembro detalles. Eu levo eses ritmos á parte anterior da alma, incapaz de asimilar esquemas. Pérez Silva homenaxea o Jazz Filloa intercalando unha sesión de Seada Quartet, que poñen o ritmo á revisión analóxica da Coruña. O solpor fúndese co interior dun clube porque así funciona a noite.

Certamente o jazz é unha música de cidade. Explícome. Nos diferentes planos do filme en que praia colisiona con industria e rúas con habitantes recóllese un xeito de vivir. Só nunha beirarrúa e fronte a un semáforo en vermello pode comprenderse o pulso dunha peza de Mingus, Miles Davis ou Coltrane. Sucede a liberdade nese intre agardando, evaluando o perigo para tomar un risco, despois de moverse no anonimato e antes de volver ao paso firme, diminuto entre bloques de formigón.

Pérez Silva considera que sempre fai a mesma película porque sempre fala de nostalxia e amor. Tamén Cezanne pintou a mesma imaxe durante anos, igual que Sang-soo filma a mesma historia, igual que Thomas Mann relata o mesmo amante, igual que Herta Müller refire sempre do mesmo inspector da Securitate. Tamén a mesma Coruña agarda en pé cada día para mudar o seu relato, como este, cunha voz que desaparece a cotío.

A Pilucha, unha das protagonistas de Memoria de Soutelo, explícanlle que ela de nena nunha foto non é, senón que era. Pretérito imperfecto. A anciá deféndese e reprende. Bregua viaxa ata a vila para afondar na figura do fotógrafo Virxilio Viéitez, un dos grandes etnógrafos da Galicia que xa foi, como o lucense Carlos Valcárcel. Ao mesmo tempo recupera o testemuño daqueles modelos rutinarios, vivos tanto no pasado sostido como no presente alleo.

As vodas, a sala de festas e o campo de Soutelo vertebran unha historia común da nosa xeografía política. As autovías baleiraron as estradas nacionais e á vez as vilas, ao tempo tamén as casas, así nunha liña continua que conecta a nostalxia dos superviventes coa sociedade desaparecida. Hoxe recordos; onte protagonistas de mallas e bailes, de tabernas con chan pisado en terra, pilotos de vehículos pesados, traxes de domingo e infancias entre cabras e vestidos de loito.

Virxilio Viéitez e Bregua únense no tempo polo mesmo motivo documental. Unha das voces advirte sobre este mundo tan diferente do previo, sen afirmarlo mellor ou peor, "se cadra máis cómodo". A neta de Pilucha cae na conta revisando fotografías da infancia de ambas que ela levou unha vida similar, salvando a diferenza. A rapaza resúmelle á anciá que Soutelo ao seu ver é unha estrada. A dona garda silencio e nega.

O esquelete do vello hospital de Lugo quedou á vista durante semanas. É contranatura poder observar a caixa torácida aberta dun edificio tanto como a dunha persoa. Os grupos de xubilados cambiaban por quendas comentando o entullo. Detívenme unha vez e alguén comentoume: "Esas trabes pequeneiras están mal, mira como se reviran e vencen. Tiñan que ser o dobre de grosas. Aforraron catro pesetas na construción e sábese agora. Calquera día caería todo sen saberse a razón". Coidado co pasado, que pode derrubarse.