Aí vos quedades

Eses apoloxistas aínda existen hoxe nas nosas radios e televisións, restando importancia ás Clearances e dicindo que non foron tan malas; algúns mesmo afirman que  'fixeron' ao auténtico Highlander"
Lorna Corall
241. Cando un visita as Highlands de Escocia fica arrebatado polo enorme peso da paisaxe, que por volta de Glencoe se volve grandiosa e dunha escala máis alá do humano. Pero desde a primeira vez que visitei esta rexión escocesa, a miña ollada galega sobre ese territorio facíame intuír un adxectivo: esta paisaxe é desolada. Desolado procede do latín desolare, que significa deixar só, arrasar, devastar. En 'Ninguén queda' (Euseino, 2022), Brais Lamela afirma que toda paisaxe é unha forma de violencia. Aquí houbo unha gadoupa brutal que transformou o territorio. No medio do monte hai aldeas abandonadas, de catro ou cinco casoupas oblongas como as cabanas dos castros de Borneiro ou Baroña e dun tamaño similar. Non adoita haber indicadores, nin letreiros, nada, só cabanas cos muros caídos, minúsculos sendeiros entre o breixo. E non sabes a que época pertencen: serán prehistóricas como as da serra do Barbanza? Non, nin moito menos: foran abandonadas entre finais do XVIII e mediados do XIX, cando os grandes terratenentes expulsaron os habitantes para dar paso ás ovellas da revolución industrial. O téxtil británico colonizaba o mundo e precisaba materia prima. O proceso chamouse Clearances. "Unha atrocidade de proporcións monumentais que foi ocultada a mantenta por xeracións de historiadores, felices de seren cómplices e guiados polos seus propios prexuízos, para edulcorar a expulsión e deportación de decenas de miles de habitantes das Highlands escocesas sen un céntimo e traumatizados, cara a futuros incertos no estranxeiro", explica sen cortarse Lorna Corall. As Clearances provocaron a emigración escocesa a América e ás colonias británicas polo mundo e o nacemento dos pobos pesqueiros escoceses.

"Era certo que o duque vivía nun castelo, pero a casa dela tampouco estaba mal"
'Aprendede dos lirios'. Iain Crichton. Rinoceronte Editora
242. En 'Aprendede dos lirios' (Rinoceronte, 2025), de Iain Crichton Smith, un dos máis destacados escritores escoceses do século XX, nárrase ese proceso a través dos ollos dunha vella á que o duque de Sutherland vai desafiuzar da súa casa durante as Clearances. A vella vivía nun mundo ordenado e estable, de ritmos, rutinas, veciñanza; non é unha santa, como ninguén, e a súa aldea tampouco é idílica. Está chea dos díxome-díxomes e das historia que todo o mundo coñece. Pero é o seu mundo, e pola anciá miran as outras familias da aldea. “Non podía expresalo con palabras, pero sabía que se se ía da casa morrería”, dise na novela. Ela cre apoiarse nas ponlas sólidas do seu mundo, o elder, o laico con autoridade moral dentro das congregacións presbiterianas, ou do propio párroco, pero os dous están vendidos ao duque de Sutherland. A vella non só está soa, é que a suposta base do seu mundo desaparece. O seu fillo marchou, amargado —tamén por ela—, á emigración. Velaí unha das escenas máis emotivas da novela, porque se despiden na praia cantando, co barco fondeado. Primeiro tonadas populares, e logo as mulleres comezan o Old Hundredth, o máis fermoso dos salmos en gaélico. “Ela deixou de cantar porque a voz empezaba a crebarlle, e só entón oiu as voces que lle respondían flotando sobre a auga, os dous grupos -o do barco e o da praia- unidos a ambos lados da auga polo salmo”. Cando me teña que despedir para sempre pedirei que o fagamos cantando, porque mentres uns ou outros iremos quedando atrás pero as nosas notas aínda se cruzarán no aire.

A emigración irlandesa era a miudo vista como un exilio"
National Museum of Ireland
243. Visitando o famoso EPIC, o Museo da Emigración irlandesa no borde da ría do Liffey, en Dublín, decatámonos dun fenómeno do máis intrigante. Naquela experiencia da emigración non hai nada dedicado ao retorno dos emigrados. Nin escolas, nin casas indianas, nin ferrocarril, nin industrias pagadas polos americanos. Quizais algunhas referencias ao financiamento das accións políticas da independencia, pero pouco máis. Para un galego resultaba desconcertante. E logo os irlandeses ou escoceses non fixeron coma nós, por desenvolver o país? Pois non, ou non nesa escala. Aquela xente marchou de Escocia ou de Irlanda cunha man diante e outra detrás. Sen terras, expulsados, con xenreira como ás veces recollen algúns poemas de Robert Burns. Case exiliados. Cando nas Highlands os botaban das casas, queimábanllas con eles aínda no camiño. Tiña que ser atroz. Descubro un estraño ritual irlandés: o velorio americano. Aos mozos que marchaban para a América facíaselles un velorio a noite anterior como aos mortos. A diferencia destes, no velorio de vivos a xente estaba triste, comíase e cantábase menos que cun morto presente. Marchar de vivo era mala cousa: partías para non volver. Non tiñan nada polo volver ou loitar polo seu país. Os galegos, pola contra, non só mantiñan a familia, senón sobre todo as terras e, polo tanto, debían mirar polo futuro. Nos poemas de Rosalía hai mágoa, pero non xenreira. O rancor veu despois. Xurxo Souto lembra cantando recordos dos antigos propietarios da casa de comidas coruñesa La Marina: "Nos primeiros anos da ditadura, os emigrantes cara a Arxentina se despedían, pano en man, con este retrouso: Aí vós quedades, aí vos quedades, entre curas, frades e militares". Eses emigrantes que marcharon no franquismo xa non quixeron seguir a senda filantrópica. Coma irlandeses ou escoceses, eles marcharon amargados para a emigración.

Eu desa historia só sei o que se dixo e mais o que se nos dixo"
'Ninguén queda'. Brais Lamela. Eu Seino
244. En 'Ninguén queda', Brais Lamela narra, entre a ficción e a realidade, o seu proceso de investigación sobre o proceso de colonización agraria da ‘Tierra Llana’, da Terra Cha,  a partir de 1956, dentro da política de modernización agraria do franquismo. Entre A Espiñeira, Arneiro e a Veiga do Pumar (Cospeito) e Matodoso (Castro de Rei) ubicáronse unhas 189 familias de caseiros —labregos sen terras en propiedade— e familias desprazadas das aldeas anegadas polos novos encoros desarrollistas. Chego a este libro na súa duodécima edición (!), tan atraído pola historia que conta como por comprender que espertou no lectorado galego. Penso que Ninguén queda atrapa o espírito do noso tempo: mocidade tardía sen futuro claro, emigración académica, vivenda precaria, sexualidade ambigua, esquerda difusa e certa ollada nostálxica cara as comunidades perdidas. Cúmprese, ademais, a fascinante regla de que precisamos que pasen 75 anos para escribir do pasado. Se as xeracións anteriores escribiron da guerra civil, as novas ollan cara o periodo central do franquismo, como Beatriz Busto en 'Un país a la gallega. Galiza no No-Do franquista' (Através, 2021). E outra característica da nosa época é a preocupación pola dimensión social da arquitectura. "Pode haber un exterior sen un interior?", pregúntase Lamela, indagando no deseño das casas que foron feitas para os colonos. Penso tamén nas casas dos emigrantes retornados, con eses enormes salóns baleiros e sen uso fronte ás cociñas cálidas, que amosan o conflito entre o que se é e o que se aspira; casas dunha escala que sorprende sempre os amigos do norte de Europa. Por que destacan tanto na paisaxe?, preguntan. Pois. Ninguén queda non profundiza na propia dimensión histórica da colonización. Busco por fóra e leo algo interesante: os proxectos franquistas foran concibidos para incrementar o rendemento dos grandes latifundios do sur peninsular, coa poboación concentrada en poboados. Cando o modelo se aplicou á Terra Cha, a planificación urbanística esfarelouse a adaptouse á dispersión clásica do país: hai dinámicas inevitables. Ninguén queda está moi ben escrito e dialoga cunha literatura galega que busca outros modos e temas. Atrapoume a historia dunha muller tola á que expulsaron do poboado chairego e retornou para a súa aldea de Ernes, en Negueira de Muñiz, da que tiveran que marchar pola construción do encoro de Grandas. Non sabemos da súa historia máis que retallos. Conviviu cos hippies da comuna que se asentaron naquelas casas abandonadas. Acumulaba obxectos da vida anterior, como unha arquiveira das sombras do pasado. Seica aparecía case sempre no fondo das fotos que se tiraban na comuna, borrosa, agachada, observando desde o lonxe. Era o seu mundo e xa non era.