As colonias

A LITERATURA ten a virtude de achegar ao grande público realidades agochadas ou pouco coñecidas. Foi o que ocorreu cunha das grandes sensacións literarias dos últimos tempos da literatura galega, Ninguén queda, de Brais Lamela, que no ronsel das mellores novelas do século XXI en Europa –Sebald, Cartarescu, Stepanova–, explora os temas da memoria e dun pasado que se resiste a desaparecer. Neste caso, o das colonizacións durante o franquismo.

É esta unha novela que se desenvolve a medio camiño entre o Arneiro, con Xustás a zona máis plana da Terra Chá, e Nova York. Na Galiza non había moitas máis opcións: dende unha das primeiras páxinas de Los pueblos de Franco. Mito e historia de la colonización agraria en España, 1939-1975 (Galaxia Gutenberg), o ensaio que traemos a estas páxinas esta semana, saúdanos un mapa no que só vemos dous puntos de colonización no país: o que Lamela retratou con acerto e outro situado, aproximadamente, nas Fragas do Eume. Despois, Galiza desaparece. Por iso precisamos as reivindicacións novelescas.

Estamos perante un deses libros cada vez máis frecuentes no ensaio español que mestura o rigor da investigación académica –en fontes relativamente complexas, neste caso– coa amenidade da narración divulgativa, todo combinado nunhas accesíbeis 250 páxinas, fontes finais excluídas. A estrutura é moi sinxela e intuitiva. Na introdución sorpréndenos unha pregunta: por que Llanos del Caudillo votou de xeito contundente en 2004 non quitar o ignominioso apelido do ditador do seu nome oficial?

Desfacer comunidades agrarias

A resposta só pode conseguirse coa lectura do resto da obra, que parte de dous elementos fundamentais: en primeiro lugar, a situación anterior á Guerra Civil e os sucesos ocorridos nesta, cuxo exame demostra que a ditadura utilizou a colonización tamén como ferramenta para castigar e desfacer comunidades agrarias combativas e esixentes respecto á propiedade da terra; e, en segundo lugar, a existencia dun relato mitolóxico segundo o cal unha ditadura autárquica e pobre sería capaz de transformar sequeiros e ermos en prósperas vilas avanzadas no terreo agrícola –spoiler: non aconteceu en ningún caso–.

Se algo máis pode pedir o lector ao libro de Cazorla sería un menor toque académico nos capítulos dedicados aos colonos e ás comunidades. Gañaríase máis dende o punto de vista da historia divulgativa cun traballo de campo que, por certo, pode atoparse perante as súas derradeiras posibilidades de realización. Dos adultos que foron ás colonias poucos han quedar con vida e aqueles nenos nados nas primeiras etapas, as da verdadeira ocupación franquista, han andar arestora xa por riba dos 65 anos. Os nenos máis novos ou os netos xa contarían outras historias, as da chegada da democracia... e non as da soidade, a desposesión, a fidelidade ao movemento franquista, as falsas promesas do réxime.

Non obstante, o que o crítico desexaría non é aquilo que, necesariamente, ten que escribir o autor e Antonio Cazorla ofrece, coa súa pescuda e boa pluma, un libro excelente que coloca para o grande público unha nova peza no crebacabezas do escuro período ditatorial franquista.