Como se oen as montañas?

Cada vaca ten a súa choca, e cada choca ten o seu toque. A máis adiantada, a que non se perde no camiño, leva sempre a mesma, ano tras ano. As outras poden cambiala, dun ano para outro. O gandeiro, un dos que integran a cooperativa A Carqueixa, trouxo consigo este son de cando traballaba na madeira en Navarra. Alí as seguiu pedindo xa de volta. Cando el e os compañeiros fan a transhumancia, e levan o gando aos prados de altura de Campo del Agua, do outro lado do Corno Maldito e de Pico de Lanza, distinguen o rabaño polo seu son, e todos se conxuran, facendo que as montañas camiñen cara a onde nace a luz.

"Oír pacer as vacas no serán/ no silencio da serra/ some a un cuase tanto como no val/ ver pasar a auga das presas", escribe Novoneyra en Os eidos, un libro onde non só neste, senón en moitos poemas, a audición e a vista danse a par, subvertendo esa hipertrofia do visual na percepción da terra. Falaba a sonidista valenciana Laura Romero Valldecabres, cando veu a Lugo á Casa das Insuas, da fraxilidade dos sons. Poñía de exemplo a falta dun proxecto de fonoteca a nivel estatal ou, no país, os poucos apoios que tivo o mapa sonoro de Escoitar.org. Mesmo dicía que cando lamentamos a fraxilidade que sitúa no bordo da extinción moitos dos mundos que coñecemos, pensamos cos ollos. Como soarían as montañas hai 50 anos? Sería o mesmo o zunido dos insectos? Habería voces de nenos brincando no fondo do val? Como soaban os rabaños antes de chegaren as chocas de Juan?

Pensamos cos ollos, pero quen sabe dun sitio é porque lle oíu cantar. Hai pouco tempo regaláronme unha xoia de libro, De cantos y animales. Asínao a escritora arxentina Carolina Arabia, que percorre lugares de Colombia, Bután, Marruecos e España prendendo as paisaxes a través do canto, da relación sonora entre a terra, os animais e os pastores ou do vento do oeste nas montañas do Atlas. O canto, di, serve "para aquietar, para que baje la leche, para guiar los caminos, para arar la tierra, para acompañar la soledad". "Quen canta sabe que está seguro/ como gardado", escribiu, de novo, Novoneyra. Porque o canto non é só noso. Nós somos, máis ben, desa relación. A autora fai referencia a Lucrecio, cando en De rerum natura di que os pastores crearon as primeiras frautas, ao quereren imitar o son do vento que pasa polos xuncos dos ríos. Por ela tamén sabemos que no sur de Alemaña atopouse unha tallada no óso dun voitre, de 40.000 anos. Mesmo podemos escoitar como podería soar, no instrumento recreado por Luis Ángel Payno, un solo dos moitos tesouros do libro aos que permiten acceder os seus códigos QR. Como soarían as montañas aquí, hai 40.000 anos? Ou hai 10.000, cando a pastora atopada no Courel amansaba un rabaño de uros?

Nesa viaxe para coñecer a chocas de Juan, un amigo contou que ouvido humano prioriza a nosa voz fronte aos outros sons. Que, cando aparece en escena unha palabra, a herba se apaga, ou o abellón. Quen nos recibía, na Casa do Crego de Vilaquinte, dicía que, de noite, o silencio e a soidade sentíanse polo son do refrixerador, ese que nalgunha ocasión preferimos ao do mar. A poeta irlandesa Aibhe ní Gheabhuigh, que será unha das que abran o recital inaugural do festival Alguén que respira! en Santiago de Compostela o 20 de marzo, di no seu poema Retorno a Antártida: "Encántalle a soidade irregular/ de cada gota da billa/ e é música para el/ o son do refrixerador". Unha vez pregunteille á abadesa do mosteiro cisterciense de Ferreira de Pantón cal era o son que máis quería nese silencio do ora et labora. Díxome que nas noites de novembro, metida na cama, podía escoitar como as mazás se desprendían do pomar, e caían. Onde? No interior... e na herba. Ao mesmo tempo, ás veces acariñadas polas follas e outras directamente, despois desa fracción de segundo, sostida, entre un son e outro, do baleiro.

Dicía Walter Benjamin en O narrador, xa hai case cen anos, que a arte de narrar estaba chegando á súa fin, pola crise, xa daquela, da experiencia do aburrimento, ese "paxaro de soño que incuba o ovo da experiencia", por desaparecer tamén os seus niños na cidade e no campo, esas actividades vencelladas co aburrimento, co tempo lento da duración. Perdíase, así, para o filósofo, "o don de estar á escoita" e "a comunidade dos que teñen o ouvido atento".

Confesa nas súas Cartas desde a cadea Rosa Luxemburg que de moza se burlaba da súa nai, que cría que Salomón comprendía a linguaxe dos paxaros, pero que, pasado o tempo, ela mesma se sentía coma o rei: "Só para o rudo ouvido dunha persoa insensíbel o canto dos paxaros é seCasa no Courel. AEPmpre exactamente o mesmo. Cando se ama os animais e se os comprende, encóntrase unha gran variedade de expresión, toda unha fala". Para Lucrecio nós mesmas, criaturas humanas, teriamos aprendido a cantar dos paxaros. De novo, Novoneyra dicía que o merlo tiña 30 sons distintos. A referente do socialismo revolucionario aledábase, mesmo na prisión, de recoñecer o torcicolo.

Que é preciso para escoitar? O tempo que fai distinto cada son das chocas de Juan? O espazo no que cae a mazá en Ferreira? A duración de narrar? Ese "templo do ouvido" do que fala Rilke, nos Sonetos a Orfeo: "Ti creácheslles un templo no ouvido", un dos grandes versos finais, que diría Chus Pato. Aquí, porén, non hai fin, ningún lugar ao que chegar por hoxe. Así e todo, se Jerónimo de Estridón contaba no século V como moitos monxes abandonaron os seus pequenos xardíns, porque o murmurio das follas das árbores ou da auga os incitaba ao pecado, pregúntome tamén polo son das chocas que fai que o poeta se suma, ou aquí, agora, o do refrixerador, pola súa capacidade imprevista de amansar as montañas.