Os marcos da cultura foron movidas

AGORA O consumo de música faise dun modo parcial. Cada quen escoita os artistas que lle gustan no seu móbil e quere velos en directo. O noso criterio é unha parroquia: pensamos que deberían programarse as festas locais en función da nosa lista de Spotify. Por exemplo, o meu cartel das patronais contarían con concertos de Robe, Morrisey, o flamenco de Israel Fernández, o rapjazz de A Tribe Called Guest, o rock de Familia Caamagno e Vinkigur Ólafsson interpretando cantatas de Bach. Foron os temas de músicos vivos que estiven escoitando hoxe ao longo do día en función dos meus estados de ánimo.

Podería presumir que a miña é un programación variada para persoas con gustos ben distintos. Todos pensamos que debe prevalecer o que nós coñecemos porque estamos persuadidos de que garantiza a calidade. En vez de escoitar a Fillas de Cassandra e Mondra para saber se fan música tradicional, os lucenses cos que falo cada mañá nos cafés suben eses artistas ao carro das gaitas e as pandeiretas. Aguilloa os bois para que turren. 

Cadroume este debate popular coa lectura do ensaio Ética de la apropiación cultural (Herder) de Jens Balzer. A apropiación cultural é un tema tanxencial ao da autenticidade da música; quero dicir, que para acusar a alguén de roubar elementos dunha cultura hai que delimitar de qué estamos falando.

Israel Fernández actuou o ano pasado nas patronais de Lugo. Esperemos a que o chame Pablo Motos para El hormiguero e consiga a homologación da cidadanía para ser contratado en próximas festas locais. David Broncano xa o entrevistou esta semana en La revuelta.

O último disco de Israel Fernández (Corral de Almaguer, Toledo; 1989) chámase Por amor al cante. Está acompañado na guitarra española por Antonio El Relojero, que é un señor de 80 anos que se dedicaba a devolver o paso ás agullas dos reloxos e que era un simple afeccionado á guitarra. O flamenco é o máis afastado da miña formación, dos meus intereses e das miñas vivencias. Cando poño as cancións de Israel Fernández non busco innovación nin sorpresa, busco pureza e amor polas cancións. Cando quero a sorpresa busco o flamenco electrónico de Califato 3/4 ou da mesmísima Rosalía.

O altísimo talento de Rosalía

A compositora e cantante de Sesrovires (Barcelona) lanzou o impactante disco purista Los Ángeles e, a continuación, quitou Malamente para ensinarnos un bocexo dunha xenialidade que chegou á unha altura vertixinosa con Motomami. Parece difícil de superar, pero vaino lograr.

Rosalía foi acusada de apropiación cultural porque roubaba a creación aos xitanos en Malamente. Discutín moito a cuestión con amigos meus, alporizados con ese disco. Eu alegaba que ela xa demostrara que dominaba o flamenco con Los Ángeles. Os meus amigos, os acusadores, parecíanme defensores de etnias marxinadas aos que estas non pediran mediación. Explícome. Nunca escoitei a un xitano acusar de furto cultural a Rosalía, ao contrario, é admirada e imitada por parte de mulleres artistas do colectivo, que figuran entre as mais silenciadas dos silenciados.

Supoñamos que o pobo xitano se sente estafado por Rosalía. Imaxinemos que lle esixe que cese de usar o flamenco porque ela é catalá. Poñámonos no caso de que se poden definir os límites do flamenco con claridade. Imaxinemos o flamenco coma unha finca que se podería rexistrar no catastro. A quen lle correspondería reclamar a propiedade?

Os árabes e os andaluces poderían esixir unha reparación no nome dos seus antergos polas apropiacións culturais que serviron para construír o flamenco. Expresado nos nosos termos, os descendentes das cantareiras ou de Avelino Cachafeiro terían dereito a reclamar danos a Baiuca ou ás Tanxugueiras. Antes de presentar esa demanda, terían que demostrar que estes creadores non fan música tradicional, senón que se aproveitan dela para compoñer. E, se non fan música tradicional, por que motivo foron contratados en Lugo para festas pasadas do San Froilán? A crítica que se está facendo na miña cidade carece de base argumental.

Ritmos africanos e instrumentos occidentais

O teórico do poscolonialismo Édouard Glissant (1928-2011) naceu na Martinica e morreu na metrópole, París. Nos seus ensaios fainos ver que non existe unha cultura pura, que todas as son mesturas de diversas culturas anteriores. Glissant mesmo nega que o jazz sexa estritamente negro: "Se vostede xunta ritmos africanos con instrumentos occidentais coma o saxofón, o violín, o piano ou o trombón, sáelle a vostede jazz, o que eu chamo unha música ciroula".

Madonna foi acusada no seu momento de apropiarse da cultura latina. O problema é que ela mesturaba as influencias de Suramérica coas españolas porque o seu público é incapaz de distinguir se os gatos pardos desa noite son dunha banda do Atlántico ou doutra.

Iso non é o máis grave. Na xira de Madonna deste ano The Celebration World Tour usa a canción Birjina gaztetto bat zegoen (Había unha rapaza virxe) para facer a introdución de Like a virgin (Como unha virxe). É unha panxoliña que data do século XVI. Narra a aparición do arcanxo Gabriel para dicirlle a María que vai ser nai sen perder o seu caravel vermello. Ninguén dixo nada sobre esa apropiación porque é unha composicion relixiosa en euskara, que soa como unha cadea de onomatopeas para un oído virxe. Madonna ten interese polo idioma vasco, xa recorreu a el noutras xiras.

O crítico musical e profesor Jens Balzer fala do seu libro dos minstrel shows do século XIX, espectáculos nos que actores brancos pintaban a cara de negro para burlarse dos escravos. Eses cómicos eran inmensamente populares e gañaban fortunas denigrando aos africanos que foran desarraigados violentamente do seu continente.

A primeira apropiación cultural que aparece no cine correspóndese co primeiro personaxe do cinema. O actor Al Jonson interpreta en O cantante de jazz a un cantante branco, pobre e xudeo que se pinta a cara de negro porque non quere ser rabino como o seu pai. Nese caso hai unha persoa que abandona unha cultura e se adentra noutra na procura dun refuxio amable. Máis que de apropiación cabería falar de exilio porque foxe de ser xudeu imitando aos negros.

Todos os reis eran brancos

Nos Estados Unidos hai un patrón que se repetiu durante o século pasado. Benny Goodman foi considerado O Rei do Jazz, pero partira do que aprendera nos anos 20 con King Oliver e Louis Armstrong. Elvis Presley foi coroado como O Rei do Rock cando debutara en 1954 con That's All Rigth, que era un tema de Arthur Cudrup, un guitarrista negro. Evitarei referirme a que o rock and roll é un rythm and blues acelerado, por expresalo dun xeito pouco preciso.

Eminem triunfou facendo rap neste novo século. Non houbo a valentía de denominalo O Rei do Hip Hop porque os tempos eran outros, por moito que tanto el coma Benny Goodman e Elvis colleran a visceralidade e a frescura da música negra para facérense populares. Valíanse do privilexio de estar libres da carga de racismo e falta de oportunidades que supón ser negro. Onde pon negro poden ler xitano, porque refiren as mesmas realidades negativas.

Jens Balzer denuncia que as culturas máis poderosas se apropian das culturas dos oprimidos "porque lles parecen máis naturais, máis salvaxes, máis auténticas, porque senten unha nostalxia de autenticidade e orixinalidade". Balzer cita a Jacques Derrida para falar sobre "a morriña da orixe, a expresión dunha nostalxia de metafísica e de totalidade e, polo tanto, a expresión dunha conciencia falsa que busca o sinxelo, o puro e o auténtico que, en realidade, nunca existiu".

Os humanos sempre andamos ás voltas cun pasado idealizado, desesperamos buscando a Arcadia que nunca existiu.