Mitos como paxaros

"Eu non sabía que [romería] tiña ese significado no norte de festa máis popular, para min tiña esa connotación máis de viaxe"
Carla Simón

225. No filme ‘Romería’ (2024) da directora Carla Simón, podemos ver unha especie de ‘inramma’, o relato das viaxes dos monxes ás illas dos benaventurados, dos mortos ou de Deus. Para o relato semiautobiográfico de Carla Simón na procura dos seus pais heroinómanos en Vigo, a illa máxica é Toralla; a súa torre, un marco dos mortos, unha torre de Brigantia sobre o mar. Vigo aparece fermosa e desvertebrada na película, tal que é a súa paisaxe, fragmentaria, fractal e escachada. E se Toralla é a illa dos mortos, o lugar no que a protagonista atopa cos pais no paraíso dos baños eternos de sol, as Cíes son o lugar do amor, do estado extático, do sexo enredado en ramallos de mar, da liberdade na que o mundo nin a sociedade poñen trabas. 

No século XI tamén se escribiu en Galicia un dos máis fermosos ‘inramma’ do Atlántico, a viaxe de Trezenzonio á illa de Solstición. Trezenzonio venerábase como san Treçón no Tui medieval, como demostrou o historiador Suso Vila. Pero no manuscrito da súa viaxe Trezenzonio aínda non se recoñece como santo: a beatificación popular debeu suceder nalgún momento da plena Idade Media. Trezenzonio atopa na illa de Solstición o máis fermoso templo nunca visto, consagrado a santa Tecla, e só parte da illa cando Deus o expulsa a través de múltiples maldicións, que son o equivalente medieval aos requirimentos xudiciais de desaloxo actuais; ao volver á terra, o tempo sucedeu sen agardar por el. En ‘Romería’, o edificio de Toralla, esa torre máxica dos mortos, non aparece o resto monstroso da orxía urbanística galega do desenvolvemento económico da segunda metade do século XX. Hai unha fermosura irreverente nesa disrupción violenta da lámina de auga viguesa. Se cadra un dos grandes méritos de ‘Romería’ é que consigamos aceptar a torre de Toralla como parte dunha ficción audiovisual benévola.

"Debajo deste cachopo / yace el cuerpo sepultado / d’un adivino astriloco, que fixo muerte de loco / pues quiso ser afogado"
Julián de Medrano, cabaleiro navarro

226. Na primeira historia de Vigo, a ‘Descripción topográfico-histórica de la ciudad de Vigo, su ría y alrededores’ (1840) de Nicolás Taboada Leal tamén se fala do poder rexenerador das illas, como as de san Simón e san Antonio, no interior da ría. "É común fama e antiga tradición que calquera cabaleiriza enferma ou estenuada que se traslade a estas illas, cúrase moi pronto e nútrese completamente sen outro auxilio", explica o autor. O conto lembra á lenda fundacional do balneario da Toxa, que aquí temos relatos de orixe para todo. Disque un home do Grove non se viu capaz de matar o seu burro, doente dunha grave enfermidade do pel e levouno a morrer á illa da Toxa. Ao volver aló cabo dun tempo atopou o burro curado e feliz. A curación foi atribuída ás lameiras termais. Non sabemos se a historia é verdadeira, pero de certo se parece moito á de san Simón, aínda que nas illas redondelás non temos constancia de mananciais salutíferos. Quen sabe se o conto non é anterior e alude a ese poder rexenedor das illas, que curan feridas e enfermidades como en Avalon co rei Artur, morto na batalla. Estas illas de san Simón gardan algunhas fermosas historias entre o lendario e o real. Pouca xente que xunto as illas de san Simón e san Antonio hai unha terceira illa invisible no arquipélago, tamén con nome sagrado. Trátase dun conxunto de cons algo distanciados ao norte chamados de san Bartolomeu; se cadra hai uns séculos aínda era un mínusculo illote. Este santo tivo un éxito especial en patronear illotes sagrados da costa galega, como san Bartolo de Barreiros, san Bartolo en Malpica, Samertolameu en Meira (Moaña), san Bartolomé en Rianxo ou nas illas Malveiras da Arousa a capela do mesmo nome. Bartolomé, como Simón, foi apóstolo pescador no mar de Galilea; santo Antonio de Padua tradicional protector de mariñeiros, presos e malvivintes. 

Pode que esas pedras de san Bartolomeu sexan o lugar mítico de enterramento do astrólogo Marcolfo. A historia cóntase nun curiosísimo libro de viaxes do século XVI, ‘La silva curiosa’, e na súa elaboración hai unha intricada mestura de algúns datos xeográficos pausibles cunha elaboración almibarada e imaxinaria digna das novelas bizantinas, as telenovelas da época. Segundo esta historia, en Redondela existiría un famoso astrólogo chamado Marcolfo que “na metade de Galicia lle tiñan en tal grao coma se fose o profeta Daniel”. Marcolfo facía bos cartos, casou cunha muller guapa e era un membro máis da comunidade redondelá malia ser pagán. Un día un pirata asaltou a vila, rouboulle as riquezas e levoulle a esposa. Redondela estaba desgornecida porque todos os homes estaban de festa nunha ermida. Marcolfo chegou tarde, cando o barco do pirata xa partía, tentou deter o barco e, cando se decatou de que perdera a muller, caeu e afogou nuns penedos do porto. "Os de Redondela, vendo que non podían enterralo en terra santa, fixéronlle o seu sepulcro dentro da pena dun daqueles penedos ou riscos que estaban no medio da mar, aos que non se pode chegar sen barco". Botando contas con Xurxo Martínez, non saía moita outra opción no litoral redondelá que aqueles cons de san Bartolomé. No relato sorprende a naturalidade da convivencia e aceptación dun astrólogo no medio da paisaxe cristiá, pero tamén a elección do enterramento: un sepulcro no medio e medio do mar. Nada fica desta memoria en Redondela. Se cadra non existiu nunca alén da imaxinación do escritor, ou pode que o século XIX a arrastrara consigo no devalo.

"Atravésanos o que eliximos non lembrar" María de las Heras, sobre ‘Romería’

227. Os autores clásicos sitúan fronte á costa de Gallaecia as Illas dos Deuses, as ‘insulae Deorum’. Con frecuencia asócianse ás illas Cíes. O antropólogo Rafa Quintía ten documentado os tránsitos da santa Compaña desde Noalla e a Lanzada cara á illa de Ons e outros autores identificaron como en Sálvora, as almas dos mortos voan, no corpo das aves, desde Sálvora ata o illote de Noro. A santa Compaña desprazábase polo mar como unha secuencia de luces vermellas que os mariñeiros eran os primeiros en ver. Tamén eu documentei estes relatos de tránsitos, aínda que mesmo máis singulares: como a ‘Outra xente’ desaparecera do Barbanza porque marcharan, embarcándose en Corrubedo, chamado Finis Terrae na documentación do mosteiro de Toxosoutos, cara a outra terra. Que país sería ese? É o mesmo relato que Tolkien imaxina para os elfos, cando lles é o momento de abandonar a Terra Media e embarcar nos Portos Grises. 

En ‘Romería’ nada disto é explicito; moi posiblemente boa parte dos galegos que vexan a película non reparen nesta clave das illas de mortos insertas na propia tradición da ría de Vigo. É máis, pode -non o sei- que nin a propia directora fose consciente desa conexión cultural. Pero é un exemplo dun proceso que me interesa: raro é o mito do pasado que, recollido desde o presente, non cobre un sentido para a nosa sociedade e lle outorgue un novo pouso, ou non outorgue unha rara solidez poética a un filme coma este. Ao igual que a estraña conexión entre o baile nunha discoteca viguesa, a santa Compaña e o videoclip de Thriller de Michael Jackson. Falábao o outro día cunha amiga: temos dificultades para trasladar o noso imaxinario tradicional ao presente, en gran medida porque o consideramos máis ben un obxecto de museo intocable que como un conxunto de narracións cos que explorar o presente e as nosas inquedanzas. Dito doutro xeito: podemos contar unha historia de mouras e fontes, pero nunca pasaremos ao outro lado do cano, alí onde a moura vive; tampouco deixaremos que esa moura escape da fonte cara ao mundo. Penso na esquecida historia do astrólogo Marcolfo. Só precisaría prender coma un misto para volver vivir no presente, cun novo sentido; quizais algo de valor para facelo, pero máis nada. Pero aí está, conxelada. Queremos os nosos relatos tradicionais atrapados nas bocas idolatradas dos vellos, coma os paxaros nas gaiolas.