"Por mais que tente, não consigo reduzir estas vidas de planalto a uma escala de valores comuns. Foge-me das mãos não sei que força incomensurável, que, exactamente por ser assim, se alcandora nos olimpos possíveis do mundo. Seres esquemáticos, num ambiente esquematizado. E, contudo, cada indivíduo parece trazer à sua volta um halo de intangibilidade divina". Miguel Torga.
120. O outro día subimos ata Pitões das Júnias, no concello portugués de Montalegre, desde Calvos de Randín. A estrada beireaba a raia seca, coa fascinación coa que sempre atravesamos eses espectros que son as fronteiras pacíficas. A terra está eufórica de verdes espesos. Ao conducirmos por estes baleiros a pleno día, temos certa sensación de camiño iniciático, como atravesarmos unha terra que se recolle ante un cataclismo por chegar, ou no que o ser humano marchara tras unha apocalipse das que emiten nas plataformas.
Tras unha ascensión seria, aparece o planalto, prados de monte baixo, campas de toxo, illas graníticas, dondas, que recortan ao final as irregulares cimas que bautizaron a este lugar como pitóns. Andariamos entón polo lombo do boi a quen pertencen eses cornos. É unha paisaxe que debera ser recitada, máis que vista. Unha luz de chumbo, pesada e borrosa, que rebota na cámara do móbil; un frío que queda aí pendurado do aire como unha lembranza última do inverno. Este lombo de boi é unha paisaxe tan fermosa coma un Outromundo. No Xurés e noutras grandes cadeas montañosas galegas construén eses homes mortos. Milladoiros elevados de pedra, como estatuas improvisadas e faros de terra, que esgazan a paisaxe con alertas para seres humanos. Sempre que vexo os homes mortos, penso nestes montes como un Alén. En calquera momento podería enxergar neste planalto, como espellismos ou ensoñacións, figuras estantías con esas capas negras de pico apuntado que aínda usan os vellos aquí. Pregúntaríalles de que milenio veñen sendo, porque o lugar de orixe xa o sei, e tamén sei que están mortos.
Da nosa banda galega os montes están rabuñados, creo que con rabia e desesperación. Eu diría que os destrozamos e enchémolos de pistas inútiles, porque no fondo estamos mortos de medo. Os galegos cagámonos pola pata abaixo cando subimos ao monte. Antes temiamos os nubeiros, os orcos e os encantos; agora asustámonos -porque precisamos asustarnos- coas razas foráneas que nos amosa o telexornal; é un medo inédito e visceral. E rebentamos o monte da rabia e do medo porque sabemos que non se pode defender, como facían os covardes cando mallaban nos cans fieis hai ata non tantos anos. E porque nos dá medo que a terra dos mortos estea tan preto de nós incontrolable.
Nesta paisaxe das chairas de Pitões das Júnias todo é distinto. Porque, como acontecía no noso país, non hai tampouco un centímetro sen ser tocado polo home, pero un visitante pouco experimentado pode pensar que está vendo un territorio salvaxe. Aquí e alá aparecen gandeiros en pequenos quads con capota, atendendo mandas, rebaños, pendentes do lobo, con estes mastíns que no refuxio da aldea se volven mansos coma un evanxeo na túa man. Pero a pegada do home non parece alterar un territorio que leva así, con escasas modificacións, desde os construtores de mámoas; se cadra falte un pouco de cereal sementado, pero polo demais aí está todo. Se eu pregunto na aldea por que teñen tan coidado o planalto de Pitões, tampouco me ofrecerán ningunha revelación. A súa explicación será práctica e sinxela. Contaranme os traballos diarios, encolleranse de ombreiros, mesmo pode que boten abaixo as miñas arelas épicas. Nunca nos contarán por que non rebentan a liña do horizonte con pistas que ninguén percorrerá, por que non sementaron unha leira infértil con eucaliptos que padecerán a altura, ficarán ananos e non darán un peso.
E iso é por un motivo: aquí, a mil douscentos metros de altura, a Gallaecia aínda segue a ser, sobrevivindo entre as teimas, as vergoñas e os complexos de Galicia e Portugal. E unha constante da vella Gallaecia é que as cousas realmente importantes non as poñemos en palabras; algunhas fican gravadas na pedra, pero xa non as entendemos porque o sistema este de calar todo sempre nos saiu regular. Calamos as verdades, devoradas dentro do peito, e aprendemos a fillos e netos a preservar o silencio. O léxico tradicional galego para a emoción é tan limitado como para a aeronáutica, porque se usaba pouco. Ás veces compensámolo con versos, que é como cando a nosa lingua inventa perífrases para superar o carecermos de tempos compostos. Pero os nosos versos son tamén pouco íntimos, aínda que aparentes. Calamos o medo que non queremos mentar, e porque xa nos entendemos sen falar, ou iso queremos crer. En Pitões non só calan o medo. Saben calar aínda tamén a beleza, e aí está o que fai prodixioso este lugar. Que a beleza parece suceder coma quen non quere a cousa.
"Parece bom rapaz, mas também pode ser o diabo", assim apresentou o Reitor ao padre Fontes ao lançá-lo numa das paróquias onde iniciou o sacerdócio". Alexandre Parafita. 'Diário de Trás-os-Montes'.
121. Acudo convidado ás XI Xornadas Galego Portuguesas, promovidas por un grupo que se reúne nesta fronteira para explorar ideas de fronteira. A casa da Junta de Freguesía está envolta en maios, e mentres falamos entran os mastíns e pasean polo medio da mesa e entre a xente; se tiveramos unha xerra de bo viño, chourizo picado e queixo da nabiza, parecería unha escena pedraiana de vinculeiros fidalgos, chegados da caza, papando á beira da lareira. Penso en que traio para a miña presentación ideas un tanto desfasadas, non no sentido de desactualizadas, senón escritas nunha fase que non corresponde ao lugar, nin no sentido cronolóxico nin no ritmo, como se as preocupacións da nosa identidade contemporánea non tiveran sentido ningún neste bosque de pedra que é Pitões das Júnias. A raia propicia que nos movamos noutra dimensión. Alí na mesa de benvida estaba o padre Fontes, verdadeira alma do Barroso, para recordarmo.
Lembrei a primeira vez que estiven con el. Subimos ao coro da súa igrexa de Vilar de Perdices, abriu un portelo no chan, amosoume un baixorrelevo dun deus que identificou —con alta probabilidade, ao meu ver— coma o Larouco, a divinidade que sabemos que habitaba no monte sagrado destas terras. O deus tiña un gran falo, brazos e mans enormes, un martelo. Recoñecíase nas lendas das aldeas galegas e portuguesas que rodean a montaña. O baixorrelevo era portentoso e único, unha divinidade de xenealoxía universal, emocionante e enigmática, protexida hai séculos no interior da igrexa dos males da intemperie. "Eu creo neste deus, un deus poderoso, un deus fértil", díxome alí, sen pestanexar, o padre Fontes, "e nel está a orixe da miña relixión". Foi o que aprendín, e o que levo dentro desde entón. Sempre que paso desde Galicia cara os planaltos nos que sobrevive Gallaecia encho os aires de tempo e asumo que os mortos —homes e deuses— deben ser parte activa da tertulia. O noso vello país refuxiouse na fronteira porque alí é onde pode preservar o seu máis ancestral trazo: facer que as cousas prodixiosas sucedan sempre nos límites.
