Dous xeitos de inventar o futuro

"CADA PALABRA falada en irlandés, é unha bala disparada pola liberdade irlandesa"
Kneecap
206. No filme Kneecap (Rich Pepiatt, 2024) dous rapaces que tiñan todos os boletos para rematar moi mal, rematan moi ben. Describe o mundo desestruturado no social e económico dos suburbios católicos do Ulster, a finais da década pasada, a través da biografía dos integrantes dun grupo de hiphop local, Kneecap. As letras de Kneecap falan dos mesmos mundos que os doutras moitas formacións de rap: rapaces tirados, irreverencia e denuncia social, rebeldía, pero teñen algo diferente: cantan en gaélico e son republicanos irlandeses en Irlanda do Norte. O número de falantes da lingua irlandesa no Ulster é moi reducido –estímase nunhas 6.000 persoas– e o impacto deste irreverente grupo, Kneecap, profundamente contestarario e rebelde contra os ingleses, é moi superior a esas cifras de marxinalidade.

O filme encaixa moito no cine social británico e os seus arquetipos –case canónicos coma os dunha comedia do século XVII– de lads –mozos en situacións problemáticas, borrachos, consumidores de droga–, mums on benefits  –nais solteiras ou viúvas que viven da axuda social–, dodgy geezers –os aspirantes a mafiosos– ou os coppers ou pigs –os polis, neste caso vinculados á loita antiterrorista–. Para un galego, o filme ten o doble atractivo de recoñecer moitas das situacións e observar a distancia das outras. Como ver unha realidade paralela que nun momento determinado collera un camiño diverxente e un observa estrañado.

Nin que dicir ten que a diferencia entre a situación das dúas linguas é grande, aínda que recoñezamos o contexto de precariedade, a fractura, o dano e o conflito identitario. Nun podcast no que comentaban Kneecap, o actor Brendan Gleeson contaba esta anécdota: "Cando decidín estudar irlandés na universidade, un tipo díxome que me preguntarían por que. E deume a súa resposta. As linguas que morren son como as nais que agonian. Non quererías que finara soa". Soa bonito pero é tremebundo. Nin ao máis apocalíptico dos activistas do galego –e hainos moi pro– se lle ocorrería propoñelo así.

Dous dos tres integrantes do grupo, Móglaí Bap e Mo Chara, proveñen do ámbito católico e unionista no que a lingua aínda ten un carácter radicalmente político e no que a xente é digna ou non digna de falar e escoitar a lingua. O gaélico coma un xeito de combater ao opresor, e só así se entenden as dificultades do proceso de oficialización da lingua. O terceiro dos integrantes, profesor de lingua en primaria, protesta porque os manuais de lingua gaélica só teñen exemplos da linguaxe agraria. O grupo arrasa coa súa linguaxe irreverente, activan un sentimento de pertenza entre certa mocidade. 

O filme presenta de algún xeito as transformacións culturais e simbólicas coas que os republicanos norirlandeses continúan a loita polas súas aspiracións políticas nun contexto de ausencia de violencia. O pai dun dos rapeiros é un destacado terrorista republicano que simulara a súa propia morte anos atrás para fuxir da policía, aínda que a policía sospeita, con razón, que pasou á clandestinidade. Aparece de cando a vez entre as sombras. Dunha volta, dille aos dous mozos: "Gach focal a labhraítear i nGaeilge" ("Cada palabra falada de irlandés"), e os dous responden á xunta: "Is é piléar scaoilte ar son saoirse na hÉireann" ("É unha bala disparada pola liberdade irlandesa"). 

Aquel home aparece cunha carapucha posta, se cadra nun xogo visual cunha das estampas da colección The image of Irelande impresas no século XVI. Nelas aparece un dos heroes da resistencia gaélica daquel tempo, Ruaidhrí Óg Ó Mórdha, no medio do bosque, protexido coa tradicional capa. As palabras, parece querer dicir a película, son as novas balas, agora que abandonamos a pólvora. E xunto coas doces cancións tradicionais de pub, se cadra haxa que empregar as palabras coa violencia das propias armas. A película é divertida, vibrante, de factura fotográfica impecable, e un guión e ritmo rodados. Consegue falar da dramática situación da lingua dun xeito aspiracional. E mira que era difícil. "As nacións están construídas de historias", resúmese ao xeito de Xogo de Tronos.

O cinema gravado orixinalmente en galego

"Afirmamos e defendemos que a lingua galega ten que ser a base, e nunca a superficie, da obra audiovisual galega"
Manifesto Cine galego en galego (2003)
207. Ao ver Kneecap reparei nun detalle que ten relación co que lles contaba nunha das notas da entrega anterior, a 204. Nela falaba de que estamos máis feridos pola lingua do que pensamos. Reparei en que co intensiños que levamos sendo co galego desde o século XIX, e coa demanda histórica de caracterizar como cine galego aquel gravado orixinalmente en galego,  ata hoxe aínda ninguén deu feito un filme no que se abordaran as historias interesantes que teñen que ver coa relación entre a lingua e as persoas. E non é que un malvado goberno nos prohiba rodar as auténticas e verdadeiras películas. Vese se vemos un pouco máis en panorámica. É posible que poidan citar –e ficarán cortos– algúns poemas dedicados á lingua galega. Pero non atoparán moitas novelas nas que a propia lingua galega sexa un asunto central.

Consulto con Carlos Callón a ver se el se lembra de algunha peli. Coméntame que hai moi pouca cousa, aínda que el nos deixa un misterio: pode haber un filme aproximadamente da Transición no que unha mestra é represaliada polo uso da lingua, aínda que tampouco era a trama central. Lembrarano? 

Como pode ser que algo tan íntimo, tan emocionalmente ligado a nós como a lingua, algo que resume tanto os fracasos e os éxitos xeneracionais, non sexa trama central dunha novela? Como unha idea que está tan presente nas conversas sobre identidade, que xustifica mesmo as axudas ao audiovisual da comunidade autónoma, sexa sempre actriz secundaria? Eis un asunto interesante no que reflexionar. Se cadra porque intuímos un conflito potencial que nos rebasa e non queremos abrir. O primeiro que se dea conta do inmenso potencial da lingua como símbolo da identidade persoal, como unha emoción social, e produza unha película ben feita que non sexa un catecismo ou un sermón, vai petalo.

Cinema social aspiracional

"Courcol evita moitas das trampas previsibles para atopar a dignidade e non caer nos recursos fáciles"
Ángel Quintana
208. O filme de apertura en Cineuropa, Fanfare ( Emmanuel Courcol, 2024) é un exemplo de algo pouco frecuente: un tipo de cine social aspiracional concibido para as salas mainstream. Courcol xa se distinguira en películas como Un triomphe (2020) por abordar as crises sociais da Francia das banlieues e dos excluídos do sistema a través de filmes moi honestos, comedias familiares sen estridencias que non eluden o conflito, pero que constrúen unha saída para o drama colectivo. 

En Fanfare (traducida como Por todo o alto) un afamado director de orquestra de prestixio internacional descubre que ten un irmán que reside nunha vila industrial en decadencia do norte e que comparte con el extraordinarias dotes musicais, que desafoga na banda amateur dunha fábrica histórica en proceso de desmantelamento. Os poucos obreiros que fican están en folga, e a sensación é da decadencia e abandono.

O filme explota ese exitoso esquema das comedias francesas das últimas décadas baseadas en construír a trama a partir de opostos París / periferia. Cada un deses opostos xa se imaxinan como vai vestido: o sofisticado e culto fronte ao sinxelo, bruto e con valores antigos e rectos. Dá lugar a numerosos gags a través da práctica da música e dos intentos do director de orquestra por introducir os da banda nalgunha gran peza da música clásica. Hai algo interesante na comparación entre Kneecap e Fanfare: mentres que a primeira aspira a crebar a través de creación alternativa que subvirte e creba de maneira suxa e incómoda unha sociedade, Fanfare incorpora os obreiros para a alta cultura burguesa, reintégrándoos ao futuro, o principal don que se repite como unha teima en todo o cine social. Non o presente, senón a esperanza coma un tesouro e o futuro como un ben inaccesible. Que o cine social atope ese valor fálanos de que un mundo de novas narracións está por construír.