"GURS, UNHA estraña sílaba / como un laio / que non consegue saír da gorxa”
Louis Aragon, 1945
16. Dirixiámonos a Sauveterre de Béarn, unha bonita viliña fortificada ao pé dos Pireneos, cando vimos á nosa esquerda unha indicación -coa icona de monumento histórico- que dicía ‘Camps de Gurs’. Atráeme a sinalética marrón das estradas francesas como as mazas ás velutinas, pero desta volta era distinto. Un déjà vu, un desalento incómodo movíaseme estraño dentro do corpo. Desvieime como quen abre a porta dunha habitación dun hospital con medo do que vai atopar. Non sabía a que se podía deber o meu desasosego. Se cadra durmira mal. Cando chega a madurez, as persoas asustámonos cos signos no corpo que non recoñecemos de antes.
“Cando dicimos sentir a morte de outro, nunha proporción moi grande o que estamos a querer dicir é que nos doe o trastorno que para a nosa propia vida significa esa morte”.
Marcial Gondar en Ágora: Papeles de filosofía, 1984.
17. Se cadra os libros máis míticos da cultura galega contemporánea son os do antropólogo Marcial Gondar: Romeiros do Alén (1989) e Mulleres de mortos (1991). Aínda abonda con lelos hoxe para decatarse do disruptores que foron. Ata a súa publicación, a antropoloxía galega era un entretemento de señores ben intencionados que buscaban neles ben o tipismo folclórico, ben os remotos ecos de sociedades desaparecidas. Acudían ás fontes orais como un entomólogo novecentista cazaba bolboretas no campo: para darse o pracer seguro e inocuo da descrición e clasificación. Gondar foi máis alá: o seu libro era unha sorprendente combinación das voces. Eran as súas fontes as que compuñan o discurso do libro. Gondar aparentaba ser só o condutor do carro de palabras. Era sobre todo un truco de bo contador, pero sorprendía. Pero no canto de rastrexar as orixes pagás da Compaña, Gondar exploraba o que implicaban esas historias de mortos na vida das persoas que as contaban. En Mulleres de mortos, Gondar foi aínda máis aló, tentando entender como reconstruían a súa vida as viúvas dos náufragos na costa galega. Detíñase moito na idea do aviso: como a viúva sentira que o seu home, embarcado no medio do mar, volvera a se despedir antes de morrer -miles de quilómetros polo medio- no medio da noite, ou como unha sucesión inagardada de eventos infrecuentes agoiraba a desgraza. Parecía que se unha morte comezaba a suceder antes no tempo, como a decadencia dos vellos, non era tan dramático. A nosa memoria dilataba a memoria da traxedia no tempo para reducir o seu impacto.
“O decreto de abril de 1938 distingue dúas categorías de estranxeiros que residen en solo francés. Por unha banda, a parte sa e traballadora da poboación estranxeira, e por outra,os estranxeiros non desexados. Mesmo se fixexa unha subcategoría de persoas indesexables, a de aqueles ‘que non poden atopar un país que os acepte’”.
Web do Camp de Gurs.
18. O campo do internamento de Gurs foi construído en 1939 para acoller aos ‘indésirables’ (‘indesexables’) que escapaban do desastre da Guerra Civil española. Os refuxiados desandaban o Camiño Francés. 27.350 persoas apiñocadas nuns infames barracóns de madeira. Logo a infraestrutura seguiuse rendibilizando. A partir de 1940 o réxime colaboracionista de Vichy comezou a internar a ‘indésirables’ do III Reich. Primeiro, sospeitosos de disidencia, logo case 19.000 xudeus, entre eles Hanna Arendt. Aquí moitos agardaron ata seren deportados á estación final de Auschwitz. Todo o mundo tiña ben claro que aquel non era un lugar dereito. Para repartir a culpa, o campamento foi construído -como un santuario prehistórico- no límite entre varios concellos. Hoxe só fica en pé a exigua caseta da enfermeira, unha vía do tren inventada, o cemiterio. O resto é unha plantación de coníferas. Un centro de interpretación sen persoal permite descubrir a vida do non-lugar. Non hai vandalismo, e mesmo un ordenador cun interactivo está accesible para explorar os contidos. Como sempre me pasa cando visito un lugar de memoria tan dramático, o corazón encólleseme. Pero aquí o vello mecanismo propiciatorio das viúvas dos náufragos facíame aventar a morte dun xeito distinto.
“Nos casos de A Coruña e Pontevedra a meirande parte dos individuos cotexados son oriundos das pequenas vilas mariñeiras das rías”.
Sergio Balchada en El Gaje del Oficio.
19. Ata que me decato de onde procede a miña desazón. Nun dos paneis leo que nunha primeira instancia, no ano 39, Gurs acolleu gudaris do Corpo do Exército de Euskadi. E entre eles, segundo o blog El Gaje del Oficio, 49 galegos. E vexo unha palabra: Pasaia. Ai, xa sei que foi, penso. En Pasajes, o porto guipuscoano no que traballaron tantos e tantos da miña vila, A Pobra do Caramiñal. Foron alá a se enrolaren como mariñeiros do bacallau. Boa parte deles estaban afiliados a sindicatos: á CNT, ao PSOE ou ao Partido Comunista. Cando o goberno vasco organizou a resistencia, algúns pasaron aos batallóns galegos que se deixaron na pel nos montes de Euskadi, e outros axudaron a converter os bous nunha improvisada frota de guerra. Na derrota, aqueles pobrenses marcharon para Gurs, a vivir como ratas. Algún morreu aquí, lonxe da terra. Busco o listado de nomes, porque as vilas son antes persoas que edificios. E velaí os apelidos, que na Pobra son identificables sempre pola súa galeguidade: Lampón, Ferrol, Pardavila, Armental, Triñanes, Millán, Ageitos. Non recoñezo a persoas -todas elas mortas xa-, pero si liñas de sangue, fragmentos de vida que sobreviviron. De Pasaia os mariñeiros trouxeron de volta cartos e algúns costumes: na Pobra os homes van tomar os txikitos antes de xantar en cuadrilla. Como cada un ten que pagar unha ronda, se van seis volven para xantar cunha botella de viño no corpo, ás veces alegres e outras veces non. E teño ido con eles de txikitos. En Gurs bótome a chorar por dentro, dun xeito novo. Se cadra, o corpo, como ás viúvas de Gondar, fóiseme prepararando desde ver o sinal para morrer un pouco no pasado inmediato. Acostumados a consumir o horror como entretemento, nas pantallas ou no papel, non sabemos acollelo cando chega desde outro lugar. Debín lembrar ese topónimo, Gurs, circulando ás veces nesas conversas inacabables das cuadrillas, nas que se brinda polos mariñeiros do pasado. Nunca máis alá de si mesmo, porque non era preciso. O topónimo Gurs, como dicía Aragon, non conseguía saír da gorxa.
