Pretensión de Paraíso

"Cercaba o pazo un xardín señorial, cheo de nobre recollemento"
Valle-Inclán. Xardín umbrío. 
208. O nome atraíame como non podía ser doutro xeito para un neno fanático da lectura. Na rúa do Estremo da Pobra do Caramiñal concentrábanse moitos dos garitos da movida dos 80 -que ao igual que foi importante nalgunhas cidades, non foi menos, na súa escala, en moitas vilas. Un deles era o Jardín Umbrío. O evocador rótulo, a profundidade abisal e un tanto perigosa do seu interior, enchíame de curiosidade de varón menor. Cando descubrín que umbrío quería dicir sombrizo xa foi mel nas filloas: para un habitante dos territorios literarios da Dragonlance e Tolkien aquelo era un convite. Tardei pouco en saber que o Jardín Umbrío proviña dunha colección de relatos de Valle Inclán, que neses contos aparecían topónimos e alcumes que aínda sobreviven hoxe na Pobra, e que ao pub bautizárano así en plena febre valleinclanesca municipal. Vaia década, abofé: contrabando de tabaco na ría, o concello rehabilitando a renacentista Torre de Bermúdez para crear o que hoxe é o mellor museo dedicado a un autor —Valle neste caso— que temos no país, e mentres, Radio Futura e Siniestro Total facendo directos na disco Bumerang da praia dos Areos. O mar da Arousa, amigas. 

Os xardíns dos pazos, eses xardíns de árbores altas que tapan o sol, eran un escenario importante para un simbolista como Valle Inclán. Na única gravación conservada do autor, de 1932, Valle escolle uns fragmentos da súa Sonata de outono. É unha gozada escoitar o seu acentazo galego, a súa prosodia evocadora, francamente boa. Proben a escoitala, está accesible na rede. Se un pecha os ollos a imaxinación lévao a un decadente xardín pacego, cun muro de pedra, unha fachada barroca de gran balconada, unha mociña soñadora entre os buxos. Eu imaxinaba que Valle ambientou esas Sonatas no pazo do Couto, a poucos metros da miña casa; unha austera balconada, palmeiras, sebes, rosais, recantos misteriosos. Supoño que desas lecturas de Valle Inclán tomou corpo en min tamén a querencia polos xardíns espesos e escuros.

Recreeinos, por exemplo, na miña novela Nus, nunha homenaxe —da que só fun consciente despois de escribila— ao seu relato O medo dese Xardín Umbrío. Desde entón interésanme os xardíns, teño querencia por aqueles ruinosos que se resisten a desaparecer, e por aqueloutros que foron e xa non están. Dos primeiros penso, por exemplo, no esmorecente xardín dos Tenreiro, en Pontedeume, cos seus magnolios xigantes —teño no noso xardín un descendente do máis soberbio deses exemplares—, os seus sebes abandonados, a súa secadora traída de Londres antes da Gran Guerra, o buxo enorme e resiliente que reuniu na súa copa todo un consello de ministros da Segunda República. E penso nos desaparecidos, que rememoro case como uns babilonios. Alí onde estiveron vou buscar eu as trazas. O xardín do pazo de Santa Mariña do Castro de Amarante, en Antas de Ulla, do cal se describía en 1681 deste xeito: "Un xardín moi curioso adorando con diferentes pinturas, e herbas claveinas, e azucenas, e outras de bo gusto… e un estanque con diferentes xéneros de pescados e cenadores e asentos de pedra labrada e xogos de argola". Hoxe é unha leira a millo, pero o muro alto sexa, con reparacións, o que aínda se conserva. Ou aqueloutro dos condes de Lemos, o Posílipo, na ribeira do río Cabe. Como dicía unha voz de 1624 que rescatou a historiadora Manuela Sáez, era unha horta "moi para gozar". O nome púxollo a condesa, Catalina de la Cerda, que tiña saudades dos xardíns homónimos que beireaban a cidade de Nápoles, cando estiveron alí de vicerreis e deixaron o escudo do reino de Galicia na fachada do pazo real. Un proxecto arqueolóxico anda agora á súa procura. No Posilipo monfortino cultivouse seda, tocouse o laúde, creouse un paraíso na terra na Galicia do XVII. 

"Soño que estou nunha casa, e descubro unha porta que non sabía que existía. Ábrese a un xardín inagardado e, durante un instante ingrávido, atópome habitando un novo territorio rebosante de posibilidades". 
Olivia Lang. O xardín contra o tempo. Capitán Swing. 
209. Se collo un pouco de distancia decátome de que a miña atracción polos xardíns radica en que son mundos fantásticos que dependen da máis estrita realidade. Nin é ilusorio o abono, nin a cortiza da árbore nin a folla caída por recoller. Pero esa combinación de flora, xeometría e auga —imposible na dinámica natural— lembra moito a lugares inexistentes nos que me sinto cómodo, coma os mundos literarios de fantasía, ou aos novos contornos virtuais, e fusiona de xeito máis sublime a mente humana coa vontade de creación, porque o xardín ten algo de vida propia, non é inerte coma os libros ou o código fonte. No encantador libro El jardín contra el tiempo (Capitán Swing, 2024), a escritora inglesa Olivia Lang irmanda estas dúas ideas: o seu proceso de recuperación dun fermoso xardín abandonado en Suffolk, con orixes no século XVIII coa indagación na idea cultural do paraíso e de como os xardíns se relacionan con el. Por exemplo, nas conexións entre o Paraíso perdido, o gran poema de John Milton, e o exilio interior do poeta trala derrota republicana de Oliver Cromwell e o retorno da monarquía a Inglaterra con Carlos II. Lang decátase de que o Paraíso miltoniano é en realidade un xardín cultivado pola parella primordial, non un lugar no que a natureza é bondadosa de seu ou grazas á intervención divina. A fronteira está na noción de perigo que subxace no propio xardín. "Tanto Retorno a Brideshead coma o seu equivalente saudoso francés, O gran Meaulnes, céntranse en xardíns que agachan encantos perigosos, o coñecemento dos cales pode deformar ou arruinar unha vida, facendo que todo o demais pareza desgastado e raído en comparación". A natureza perigosa do paraíso aparece, por exemplo, nos cadros de Lucas Cranach con claridade: "É un lugar de plenitude e pracer e ao mesmo tempo de transgresión".

No libro de Lang alúdese a outra propiedade do xardín: ao requirir toda a nosa atención mentres se traballa nel, convírtese nun mandala, nun lugar que relativiza a angustia que oprime os días. Convírtese nun proxecto na súa acepción máis literal: proxectámonos nel. Outro británico, o arqueólogo Francis Pryor, publicou en xullo A Fenland garden (Bloomsbury), outras memorias de xardín. A diferencia de Olivia Lang, Pryor partiu de cero sobre unha terra exhausta polos cultivos agrícolas estensivos. "Agora decátome de que comezar un xardín foi unha viaxe emocional. Tiña que ver cos sentimentos, o afecto e a seguridade. Estas cousas foron máis importantes que a urxencia por deseñar e crear algo orixinal ou espectacular". Ao tempo, un xardín é algo tan delicado, tan escravo, que non se pode entender sen a idea de legado persoal. Se os seus donos morren, o xardín vai mudando a bosque ou a selva en poucos meses, agás que o xardín se convirta nun estado en si mesmo. 

"Non pode querer reproducir a natureza o que, por si mesmo, é natureza; o que pode querer é seleccionar e arranxar a natureza para obrigala a falar". 
Celestino Fernández de la Vega. Abrente e solpor da paisaxe. 
210. Habitei sempre preto de grandes xardíns de pazos. Hoxe en día, o máis venerable deles no país limita coas nosas terras coa máis clara e menos conflitiva das fronteiras: un pequeno río que muta enigmaticamente de nome ao paso por este recanto oculto do mundo; da banda do pazo, observamos a antiga carballeira fundacional, varias veces centenaria, prantada pola fundadora. Da nosa beira, os máis salvaxes ameneiros e bidueiros, que peitean o son da auga na presa construída para unha ponte misteriosa xungue estas ribeiras. Por ela irradia o xardín beleza, prantas e un gusto compartido pola natureza que impregna a Ulla enteira. Na frontal das miñas terras ao final do verán florecen as dalias, chegadas do pazo. O buxo enorme, centenario e venerable, que achega intimidade ao recinto íntimo do casal, tamén procede da máis antiga xenealoxía dos sebes do gran xardín, hai máis de cento cincuenta anos. Máis alá das clases sociais e os apelidos, a veciñanza está unida por escallos, variedades de roseiras, bulbos e fillos das grandes árbores. Agasallos humanos de natureza no fondo ingobernable, agasallos de paz cargados de memorias que, como dicía Fernández de la Vega, obrigan á natureza a falar dos tempos. Para min, a quintaesencia da civilización.