"Fuxo como da peste das teorías da conspiración que alimentan as mentes máis fantasiosas, pero si que cheguei á conclusión de que non é trivial cualificar de guerra civil subterránea a hostilidade que se respira hoxe na Santa Sede e a Igrexa católica universal".
Vicens Lozano. Vaticangate. Roca, 2023
122. Merco con interese un libro do veterano correspondente de TV3 no Vaticano –TV3 paga un correspondente no Vaticano?– Vicenç Lozano. Nel aborda, segundo o texto promocional da editorial, "as reviravoltas ocultas dun auténtico complot contra o papa Francisco. Unha conspiración conxunta entre o influínte sector conservador da Igrexa católica e a ultradereita, co apoio do poder financeiro internacional". Aínda que no texto do autor vanse matizando detalles, o propio autor, en entrevistas, como esta a ElDiario.es, deixa ben clara a mesma tese: "Este libro pódese ler en clave de novela, aínda que non hai unha coma de ficción: hai un gran complot internacional contra o Papa". Interésame a idea de complot. Acudo ao dicionario da RAG: "Acordo secreto entre dúas ou máis persoas para actuar contra outra, contra unha institución, etc". Un complot presupón, polo tanto, a existencia dunha trama organizada, unha estratexia coordinada e definida. Un libro que defenda a existencia dunha trama debe expoñer en que consiste, con evidencias suficientes, actores participantes, líderes, xerarquías e cando menos un esbozo de evidencias dunha estratexia e accións derivadas desta.
Porén, a lectura de Vaticangate resulta sorprendentemente frustrante. Porque, aínda que o autor nos recorda toda a súa experiencia xornalística no Vaticano e en Roma, a maior parte da estrutura do libro está construída a partir de recortes de prensa –en papel ou electrónica–, redes sociais ou narrativas publicadas sobre a ultradereita, sen que nos achegue unha nova visión máis que a inquina que teñen ao Papa numerosos sectores do catolicismo máis conservador ou da dereita rancia. Podo entender que a un vaticanista non lle quede máis remedio que empregar o off the record, a técnica pola cal unha fonte nos ofrece unhas declaracións publicables, pero baixo a condición do anonimato, e teña que facelo cunha frecuencia case temeraria. Eu, por exemplo, acepto que me conten off the records. Axudan a comprender unha situación ou, máis ben, axudan a saber como ma queren explicar, pero case nunca os publico. Son falsos coma demos. Pero o caso é que o que se nos presenta por Lozano e na propaganda editorial coma un complot non se demostra en ningún momento, e que a fonte que afirma isto de xeito máis contundemente no libro é sor Lucía Caram.
As palabras son importantes, porque son os tixolos que constrúen o mundo. O Vaticano vén sendo un núcleo intrigante e, moitas veces conspiratorio, case desde a súa fundación. Que esas intrigas se estendan moito máis alá de Roma é normal: ten que ver coa natureza universal da Igrexa. E todo Papa ten partidarios e detractores, enredados en loitas de poder, nas que se entrecruzan o ideolóxico e os grupos de poder. O mesmo acontece coa ultradereita. Ao igual que a esquerda, ao longo do século XX estivo intensamente conectada a nivel internacional, e calquera historiador do fascismo dos anos 30 ten este asunto ben presente. Non hai dúbida ningunha da conectividade entre organizacións de ultradereita de diferentes países; tampouco a hai de que o papa Francisco esperta polarizacións. Pero si hai unha cousa nova que o libro non revela pero que se amosa nel: este é o primeiro Papa usado como argumento polas esquerdas na súa batalla cultural contra as ultradereitas. Só Xoán XXIII foi algo empregado, pero a unha escala moito menor e minoritaria.
Podemos construír un libro ao redor dunha palabra (complot) e pasarnos centos de páxinas rodeándoa, sen entrar nela, a partir de inferencias? Podemos pensar que é o mesmo a animadversión que teñen polo Papa Francisco amplos sectores –e que implica, obviamente, traballar para impoñer os seus intereses, en parte coincidentes– cunha trama mundial e organizada que conecta a nivel global grupos e intereses moi distintos e que se reúnen baixo algunha montaña secreta nunha mesa circular? Persoalmente, creo que non. A historia contemporánea europea está chea de relatos populares de conspiración; na maior parte non se teñen demostrado. E o peor de todo: non foron precisos para que sucederan cambios políticos e mesmo atrocidades.
"O terceiro dos padróns na representación da arqueoloxía na cultura de masas é o seu uso como escusa para proxectar pasados utópicos. O pasado actúa como unha válvula de escape para fuxir, aínda que sexa momentaneamente, dun presente a miúdo percibido en clave negativa". Toño Vizcaíno
123. Nos últimos anos as plataformas dixitais destinan importantes recursos ao financiamento ou adquisición de documentais que promoven visións alternativas do mundo, por dicilo de algún xeito. Estívenlle botando un ollo a algunhas, como MH370: O avión que... (Netflix, 2023) sobre o voo desaparecido de Malaysia Airlines, e que conecta o accidente cunha intervención rusa, ou As apocalipses do pasado (Netflix, 2022), no que o xornalista Graham Hancock defende a existencia de sofisticadas civilizacións desaparecidas antes da nosa. Sorprende ver a sofisticación destes artefactos de construír mentiras. Cunha excelente factura técnica, clonan a estrutura dos documentais históricos e parcialmente as series de ficción. Medio plano para entrevista a especialistas, dramatizacións moi coidadas que permiten unha espectacular montaxe audiovisual, recreacións infográficas e sobre todo hipóteses nunca conclusivas pero que van o abondo alá para entreter incautos. Esta técnica que está sempre nos límites da afirmación vén de pérolas para ir deixando cliff hangers de episodio en episodio. Pero a argamasa que sustenta todos estes edificios narrativos de trolas e medias verdades adoita ser a conspiración, o complot, a organización secreta que controla no fondo todo, ou mesmo o gremio –coma no caso de Hancock, os arqueólogos– que pretende calalo todo; sobre todo, negar un pasado fascinante e incrible. É o coláxeno que outorga unha aparente firmeza á tramoia. Substancialmente, un inimigo recoñecible e, sobre todo, comparable.
Explícome: nestes momentos todas as series de ficción e do xénero de acción están construídas, coma nos filmes dos anos 80, ao redor do inimigo ruso, mesmo a interesante e complexa A diplomática (Netflix, 2023). Estou convencido de que a industria audiovisual respirou cando volveu este clima da guerra fría. O problema que tiñan os malvados talibáns e fundamentalistas islámicos da década anterior é que o odiable inimigo vivía moito peor ca ti. Eran unha masa informe de fanáticos barbudos pegando tiros cun sol de xustiza no deserto e agachados nun infame chalé cheo de pó sen piscina; un desastre audiovisual, vaia. O ruso é un inimigo excelente porque veranea en iates na Costa Azul, subminístrache drogas, bebe champán caro, viste impecables traxes á moda e ten apartamentos de luxo en Londres. Vale que non conta bos chistes, pero polo demais envéxalo porque ten máis cartos é capaz de saltar todas as regras e códigos de conduta que ti non te atreves a crebar. Só por iso xa merece ser castigado.
