Blog |

A epifanía de Barandiarán

Un novo libro do xornalista Ander Izagirre fainos pensar no necesario que é explorar a promiscuidade das culturas e das sociedades, sempre empeñadas en sobordar as fronteiras reais ou imaxinarias.
Mano de Irulegi. EFE
photo_camera Mano de Irulegi. EFE

"Os vascos non foron precisamente un pobo de labregos aillados, senón un pobo de navegantes promiscuos". 
Ander Izagirre, 'Vuelta al país de Elkano', Libros del K.O., 2022.

105. O xornalista Ander Izagirre botou man da bicicleta e comezou a percorrer a costa vasca. Se ben a proposta é irresistible desde o paisaxístico, supoño que a propia idea de facer cicloturismo no creba pernas orográfico da Euskadi litoral só é algo posible na cabeza dos aborixes do tópico. O caso é que rematei o libro e déronme ganas de ir dar un paseo por alá e tomarlle uns potes nas tabernas de algún porto. O libro de Izagirre parte do que deberan ser os libros de viaxes: unha tese, ou moito mellor, a busca da refutación ou negación dunha tese. Se non cuestionan o punto de partida, entón falamos de guías turísticas. A tese de Izagirre é a da cita que poden ver no encabezado desta nota. O discurso identitario de Euskadi foi construído a partir do rural, do atávico e do resistente cando a historia do País Vasco, segundo Izagirre, é xusto a contraria: a dun pobo aberto ao mar, de portos pendurados sobre unha costa inaccesible que se desprazan a remotos caladoiros. Non sei se lles soará este debate de algo. "Todas as nacións crean os seus mitos e se presentan cos trazos de identidade que lles conveñen: o curioso é que no País Vasco triunfou a idea dunha esencia rural, campesiña, repregada, resistente", sinala Izagirre. Case todo igual, eliminando a idea de resistente, que aquí non gusta, pola máis produtiva de submiso. O xornalista pedalea, supoño que coa primeira ou a segunda marcha posta, entre viliñas costeiras, e vai descubrindo a traza de Juan Sebastián Elkano, a súa viaxe con Magallanes e outros mariños da flota de Indias, a prodixiosa arquitectura dos primeiros caseríos, auténticas fábricas de sidra, pero tamén os contos dos pescadores que se internan en Islandia ou Terranova e crean vocabularios mixtos para entenderse con indíxenas; Ander fala de vascos escravistas sen escrúpulos, emprendedores comerciais; a bicicleta lévao para o interior, a coñecer como se aprovisionaban desde a prehistoria nas salinas de Añana ou de madeira para os buques no bosque pirenaico de Irati. Toda esta historia marítima do País Vasco fascíname, como un relato posible dunha Europa que se busca a vida a través das costuras dos grandes tecidos da historia.

"Disque en Beruete o orantzaro está na cheminea cunha fouce para cortar a cabeza a quen non faga xaxún ou o crebe".
J.M. Satrustegui. 'Olentzero. Estudio del personaje mítico vasco'. 1988.

106. Este verán cruzaba o País Vasco. Hai quen ambienta as viaxes con música local, pero eu moitas veces pincho conferencias de eruditos locais que me vaian explicando o lugar que atraveso. Ás veces, cando os deuses xogan aos dados, pode acontecer que coincida o que explica a voz dese erudito nunha entrevista dos anos 80 xusto co lugar polo que estou pasando. Así pasou desta volta. Eu escoitaba unha longa entrevista que lle fixeran en Radio Nacional ao padre José Miguel de Barandiarán. Uns coñecidos vascos contáranme uns meses antes algunhas anécdotas sobre o enorme peso cultural de Barandiarán na cultura vasca, especialmente no ámbito das tradicións e das lendas, e eu quedara picado coa miña propia ignorancia. Alí escoitei por primeira vez a famosa Epifanía de Barandiarán. Xusto no momento no eu cruzaba por baixo da serra de Aralar, onde o sacerdote andou escavando dolmens antes da guerra.

O sacerdote escoitou neses montes a un pastor que lle contou como nun día de festa no prado de Matxabaleta, unha nube que escurecía o sol fixo pensar os pagáns que se producira a anunciada chegada de Cristo. Asustados, os xentís botáranse por un precipicio abaixo, agás un carboeiro, que baixou ata as aldeas para dar conta da nova. Era o famoso Olentzero, que tanto dá hoxe que falar. Cando o bo de Barandiarán anunciou isto, mirámonos entre nós escépticos: desde logo aquela ancestral tradición encaixaba na relixión católica como unha luva. Barandiarán popularizou esta figura das montañas, pero como aconteceu en Galicia co Apalpador, pouco a pouco outras memorias foron espertando, e o que foi publicándose tamén era suxestivo. No Olentzero parecían convivir dúas naturezas, a do gusto católico de Barandiarán e outra un tanto máis ingobernable. Así o recolleu outro cura, o Padre Donostia, no concello navarro de Goizueta: "Olentzero, testalán sen intelixencia, disque onte á noite bebiches o viño dun odre de cinco arrobas. Ai, porco bandulleiro! Mira ti o noso Olentzero chuchando da súa pipa e sentado. Agarda merendar mañá cunha bota de viño. Naceu, naceu o fillo de Deus! Naceu o motivo do noso gozo!". Ou sexa, que o Olentzero tamén podía ser un chuzas serio, se cadra imbuído do espírito das ceas de Nadal. E mesmo parecía ter unha terceira cara que me encantou, recollida en Zalduondo (Araba) e noutros lugares. En Noitevella podía pasar polas rúas o home "que tiña máis ollos que días o ano", o home dos 366 ollos, e esa imaxe espeluznante vai ir comigo á cama hoxe. Vexo que na versión actual do Carboeiro, papanoelizada, ganou a versión mensaxeiro de Deus, baixando dos montes do Aralar para facer feliz a Barandiarán e a todos os vascos de comuñón, en detrimento do excesivo e pagán Olentzero no que supuran as cicatrices do vello mundo rural e as súas raíces pagás.

"Somos coleccionistas de postais, admiradores dunha paisaxe que non coñecemos". 
 Ander Izagirre, 'Vuelta al país de Elkano'.

107. Foi Rodri Suárez quen me pasou a referencia a este libro de Ander Izagirre. Quería compartir a sorpresa de atopar a mesma queixa que en Galicia: a banda costeira do país pensa que ficou silenciada na idea de Galicia en detrimento de hórreos, palleiras e unha bucólica aldea rodeada de leiras. Pero despois atópome tamén aos amigos do interior, que denuncian o protagonismo da Galicia atlántica e que as praias e os acantilados ocupen boa parte dos reels de Turismo de Galicia e dos influencers, no canto das aldeas, os mosteiros e as montañas. En certo xeito, a idea de que alguén controla o que somos e que nos impide ser o que queremos. O interesante é que en Euskadi ou en Galicia, quen apoiou a creación dos imaxinarios modernos desde os Cantóns, García Barbón ou Leioa —salvando todas as distancias—, aceptaron imaxinar un país de bonitos usos dominicais. Foron os sacerdotes, no caso vasco, e os mestres, no galego, quen asumiron a subcontrata de construír a memoria. E fixérono, en certo xeito, á súa imaxe e semellanza, con Olentzeros traendo a boa nova do nacemento de Cristo en Guipúscoa, ou prestando atención ás pedras sacras ou as compañas de ultratumba en Galicia. Pensemos tamén en como foi a propia renuncia da Galicia costeira, ata o punto de que escritores marítimos como Manoel Antonio ou Avilés de Taramancos, ou Lugrís nas artes plásticas, foron uns outsiders no seu propio círculo. A Galicia e creo que a Euskadi litoral admitiron felices a construción dese indíxena campestre mentres eles facían negocios e pescaban en caladoiros distantes. En parte tamén porque o labrego atopábase só a tres ou catro quilómetros dos cascos urbanos e vilegos.

"Risco sabía que cos nacionalistas vascos —que tiñan a influencia xesuítica da universidade de Deusto— non valían as coñas teosofistas que el aplicaba ao seu particular galeguismo —celtismo esotérico, a procura do Grial, etc.—".
Joaquim Ventura.

108. Os Galeuscas baseáronse máis en definir agravios con Madrid que en explorar estas vidas nacionais paralelas, pero creo que a madurez é podermos comprender nos outros e entender traxectorias culturais ás veces comúns, outras diverxentes. Penso, por exemplo, en deternos nos litorais galego e vasco do século XVI, tan ricos en historias, ou nas proximidades entre Barandiarán e Vicente Risco. Esa colaboración xa existiu no seu momento, cando Risco colaboraba no xornal Euzkadi do PNV nos anos 30. En vermos que buscamos e que quixemos esquecer do pasado galegos e vascos. Unha comparación de iguais daríanos 366 ollos como o Olentzero, e atopar cuestións moi suxestivas. Para exemplo, esta última cita de Vuelta al país de Elkano que vou poñer, unha auténtica cortada do (noso) rollo. Entre Ondarroa e Lekeitio, Ander Izagirre tamén atopa a praga do eucalipto: "Estendérono na década de 1960 por toda a ribeira cantábrica, ben regado de subvencións, porque medra moito máis rápido". E iso sen Ence.

Comentarios