Expulsados do 'hype'

AS CÍCLICAS catástrofes de Lisboa sempre provocaron movementos de poboación dignos dunha tiranía asiática. Pero a máis profunda e recente é tan invisible como implacable. O símbolo de Lisboa é o tuk tuk. O tranvía domina nas postais e os imáns, pero o tuque-tuque fíxose coas rúas."
 Tereixa Constenla, El País

249.  Hai tempo que non me deixaba caer polo centro de Lisboa, pensei. Tentaba, como un Sísifo condenado a subir sempre a mesma pedra, que un camareiro portugués me falase en portugués. Ata aquí nada novo para un galego. Pero desta volta era distinto: aquel bendito non porfiaba en falarme en castelán, senón en inglés. E non foi un caso illado. Unha parte significativa dos locais do centro lisboeta tiña o inglés como lingua principal: nos rótulos, nas cartas e na boca dos empregados. A escala do abandono da lingua propia é tan grande, e infiltra tantos sectores económicos, que custa atopar outra capital europea que entregase con tanto entusiasmo esa parte da súa identidade en nome do progreso económico.

A sensación é tan desconcertante que cheguei a preguntarme se o problema sería meu. Quizais esa obsesión identitaria coa lingua, propia dos que tentamos vivir as nosas falas minorizadas, me impedía entender algo que, tal vez, hoxe é normal nunha Europa hiperconectada. Pero non: a situación non é comparable á doutras capitais con forte presenza do inglés, como as escandinavas.

Sobre todo porque a substitución lingüística é o síntoma máis audible dun proceso moito máis profundo: Portugal como primeira liña de fronte da xentrificación europea. Os locais de moda do centro —esos pequenos restaurantes que dan sabor ás cidades— exclúen polo prezo os propios portugueses, mentres completan reservas nas fins de semana. Unha lexión de expatriados novos enche os comedores e paga facturas tan abusivas que custa crer que sexan reais.

Instagram, sempre atento, detecta por onde me movo e ofréceme o vídeo dunha rapaza americana encantada de que unha copa de viño custe só cinco euros. Mentres, os portugueses refúxianse nalgunhas tasquinhas de toda a vida. Cómprese ben e a prezo razoable, pero convertéronse nun ghetto que os aparta da vida urbana entendida como tendencia e moda. A modernidade e o hype están noutro lugar. "Quen quere hype?", dirán algúns. Xa.

250. COMO É obvio, moitos portugueses están indignados con esta situación violenta; outros, en cambio, entréganse a ela con entusiasmo de conversos. A xentrificación lisboeta —e tamén a portuense— ten unha escala que en Galicia aínda non fomos quen de calibrar.

Un dos síntomas máis sorprendentes é a perda da capacidade de interpretar o territorio urbano. Nos antigos barrios obreiros, con edificios depauperados dos anos 50, os baixos foron colonizados por cafés de especialidade e restaurantiños coquetos onde é difícil pagar menos de 50 euros por persoa. Estamos afeitos a pensar que os prezos opulentos deberían corresponderse con edificios elegantes ou barrios burgueses dos anos 20. Pero no mundo da xentrificación a centralidade importa máis que a aparencia do edificio. Os clientes buscan unha Peterpania na que lecer e postais típicas estean ao lado; destacar cun fermoso edificio nun barrio pulido importa menos, porque non se vén a Lisboa para sempre.

Nada disto xorde dun día para outro. Como explica o xeógrafo Luís Filipe Gonçalves, todo isto só foi posible pola aplicación de políticas neoliberais no desenvolvemento urbano e pola entrada do capital financeiro internacional no negocio da vivenda, ata hai pouco moi pouco habitual. A abundancia de nómadas dixitais alimenta negocios sorprendentes. Os peores locais —sotarregos escuros— están agora ocupados por restaurantes de cociña internacional aparente: non só os tradicionais indios e nepaleses de Lisboa, senón mexicanos, italianos e hamburgueserías varias.

Ao espiar os comedores case baleiros desde a rúa, o habitual é atopar un camareiro indio de camisa branca; ás veces tamén o barman é indio. Nun mexicano distinguíase ao fondo un mural cheo de tópicos presidido por Frida Kahlo, pero pintado como se o fixese un cartelista de Bollywood. A dinámica comunidade india está a deseñar unha hostalería fake e low cost que lembra a dúbida constante entre vídeo real e vídeo xerado por intelixencia artificial. En pouco tempo, vídeos sintéticos e restaurantes serán indistinguibles agás para expertos.

251. A SOCIEDADE  portuguesa vive moi tensionada esta neocolonización por parte dos países ricos do norte. Pero o discurso político —como en toda Europa— céntrase nun conflito moito menos relevante para a vida cotiá dos portugueses: a inmigración subsahariana ou de Oriente Próximo.

Que os prezos expulsen os cidadáns do centro das súas vidas tradicionais, que empresas e investidores estranxeiros vaian máis alá de negocios de baixos salarios e entren directamente na terra e no ladrillo, é un cambio monumental. E con todo, en plena campaña presidencial portuguesa estes asuntos apenas existen. As mensaxes dos candidatos moderados son vagas referencias ao futuro, acompañadas dun retrato de perfil e algunha alusión ao valor da experiencia. Mentres, o candidato de Chega ofrece en cada cartel unha idea contundente e aparentemente indiscutible: 'Contra a corrupción', 'Os portugueses primeiro'. Mala pinta.

Entrementres, boa parte do músculo económico do país e dos seus activos inmobiliarios pasa ás mans de economías estranxeiras.

252. O CURIOSO é que a cidade xa vivira algo parecido. O 1 de novembro de 1755, boa parte de Lisboa quedou destruída polo terremoto. Souben daquel episodio lendo Eu é, de Xurxo Borrazás (Sotelo Blanco, 1996), unha das primeiras novelas en galego que xogaron coa road movie da escapada a Portugal. Desde entón, non deixei de mirar aquel país a través da súa ficción.

Na novela, a Galicia dos 90 e a Lisboa de 1755 entrecrúzanse, e Borrazás encaixa a súa historia coa sombra de Voltaire e do Cándido, inspirado na destrución da cidade. Qué lonxe queda o posmodernismo do gusto actual das novelas, penso.

Tras a catástrofe, o marqués de Pombal reconstruíu a Baixa cunha idea clara de cidade moderna. Ata entón, os barrios próximos ao mar formaban unha densa trama popular —ben visible na maqueta monumental do Museo de Lisboa. Pero Pombal entendeu a destrución como unha oportunidade para redefinir a sociedade: "Os cidadáns, os comerciantes e os burócratas por diante da Coroa, da Igrexa e da nobreza", lembra John Mullin.

O novo deseño, imposto desde o poder, reduciu o peso simbólico da monarquía e da Igrexa e expulsou as clases humildes cara barrios periféricos. A Baixa convertiuse no territorio da burguesía e da elite internacional ligada ao Imperio portugués. Séculos despois, o incendio do Chiado de 1988 volveu expulsar os habitantes populares para reconstruír un barrio orientado ás elites.

A catástrofe actual non se mide en Richter nin en graos Celsius, senón en euros. Pero tamén reconfigura a cidade de maneira profunda. Iso si: desta volta non hai ninguén ao volante. Ou, se o hai, prefire non asomar a cabeza, por se lle pasa como ao marqués de Pombal e o rei cansa del.