O amorío de Helena Villar Janeiro coa poesía foi paralelo ao que mantén con Xesús Rabade Paredes. Aínda que o enlace cos versos foi anterior, ambos os dous permanecen na vida da poeta nacida en Becerrerá en 1940. O seu primeiro libro, Alalás, foi publicado en 1972. No final dese ano coñecería a Suso. Xesús Rábade Paredes era un poeta experiente, publicara Cara ao mañán tres anos antes.
Un amigo común, Xosé Lois García Mato, fixo de Celestina con roupas de Cirano de Bergerac. Helena mandáballe as súas poesías e el remitíallas a Xesús, que llas devolvía. O celestino devolvíallas a Helena cos comentarios de Xesús.
—Non me gustaba que se entrometese na miña escrita. El non me gustaba por iso.Eu escribía no meu dialecto. Suso recomendaba que substituíse as palabras de Becerreá polas do galego normativo. El xa o aprendera. Tardei en darme conta de que tiña razón e en desfacerme do dialecto.
O proceso con Juan Ramón Jiménez fora anterior, pero semellante.
—Juan Ramón foi o poeta que me fixo poeta. Agora leo Alalás e asústame o nivel poético que tiña daquela.
—Pero vostede estudara Maxisterio, e Filosofía e Letras. Algo sabería de literatura...
—Si, pero estudabas literatura memorizando. Así que me custou desprenderme de Juan Ramón Jiménez, atopar a miña voz. Eu era unha alma mística. Agora doume conta de que era unha mística máis poética que relixiosa. Concibía o amor místico como sublimación do amor. Era máis da vida retirada, como Fray Luis. Agora son unha crente heterodoxa porque o necesito, pero non ten que ver coa Igrexa. Estou en revisión permanente. Daquela pensara en ser monxa, a pesar de que era guapiña.
Helena aparece na portada deDe rosa antiga (Galaxia) nunha foto de mocidade tirada cunha polaroid. Viste un xersei marrón de rombos e leva un colar dourado. A melena, discreta, morre nos ombros e está ordeada por un prendedor.
—Esa foto vai en consoancia co libro. Era unha rapaza normal cunha vida normal que quería ser teresiana de clausura. Era una nena moi relixiosa. As beatas xuntábanos as nenas e nos chamaban Niñas reparadoras. Rezabamos, liamos vidas de santos,...
—Entre eses santos estaba Santa Teresa?
—Santa Teresa interesoume sempre como batalladora.
No poema Estás ahí, Teresa, de 1982, escribe: "Estás ahí, huracanada sombra,/ orfebre transaparente de misterios/ y rosario infinito de candores./ Estás ahí, amamantando rosas./ estás ahí, desorbitando amores".
Canda a poesía foi aparecendo Suso. Tras dous anos lendo as glosas dun señor que xa publicara e que opinara sen pedirllo ela, aínda que el tampouco lle reclamara os poemas
Alalás aparece en castelán "porque non estaba alfabetizada na lingua na que amaba e me expresaba". Empezou a escribir en galego "por ética coa miña lingua e o meu país". Os versos de Canción de brétema están datados en 1974,en Astorga.
Os poemas dese amencer presentoullos a Xesús Alonso Montero, profesor en Lugo na altura. "Tiña unha amiga, que tamén quería ser poeta e que era alúmna súa. A ela desanimouna e a mín díxome: Siga escribindo, vostede sabe o que é a poesía. Se non fose por esas palabras non tería continuado. Pensei en que aquel señor era experto de literatura".
Canda a poesía foi aparecendo Suso. Tras dous anos lendo as glosas dun señor que xa publicara e que opinara sen pedirllo ela, aínda que el tampouco lle reclamara os poemas.
No día da Lotería de 1974 cadroulles nun xantar en Sancoabade (Vilalba). Os bombos da fortuna pariron números propicios. Miráronse, presentáronse, cheiráronse a distancia, faláronse na cercanía, rozáron a mans sen pretendelo e quedaron en volverse ver o día de Aninovo, para a semana seguinte.
Suso non deu chegado á cita. A Helena non lle sentou ben. A idea era non velo máis. No verán de 1975 ela quería ir á praia no coche, pero había unha persoa que non quería levar. Preguntou a un amigo por se sabía de alguén que quixese acompañala. O amigo apuntoulle un número de teléfono nunha marxe da portada de El Progreso. Chamou e soubo que era Xesús Rábade Paredes, o señor entremedito na súa poesía; que era Suso, o rapaz que tan ben lle caera no día da Lotería; Suso, o que non aparecera no primeiro día de 1975 e o que non dera máis razón de vida.
Víanse as fins de semana e amábanse por correspondencia, desta volta sen a intervención de Xosé Lois García Mato
O 14 de xullo é o día no que os parisinos asaltaron o cárcere da Bastilla . Tamén o primeiro día en que Helena e Suso foron á praia. Eles andaban enredados noutras relacións, pero desataron eses nós con tal ansiedade feliz que casaron o día 5 de setembro. Helena marchou o día 8 para dar clase en Ferrol e Suso quedou en Santiago. Víanse as fins de semana e amábanse por correspondencia, desta volta sen a intervención de Xosé Lois García Mato. Dese tempo son poemarios que armaron entre os dous: No aló de nós (1980) e O sangue na paisaxe (1981).
—Son coma cartas porque eran a nosa correpondencia.
En 1993 firmarían a dúas mans Cabeleira de pedra. Ningún dos tres está en De rosa antiga "porque teríamos que acordar cómo publicalos porque non son meus nin seus. Pensamos en que alguén os estude se quere". Asinaban os libros xuntos, pero non os contratos. Cando foron refrendar un contrato nunha editorial o director fixo pasar a Xesús Rábade Paredes e deixou a Helena na sala de visitas.
Naquela altura apareceron Ramiro Fonte e Suso Valcárcel pola casa dos Villar-Rábade, pero a embaixada chegaba na procura de Rábade e na ignorancia de Villar. Querían que el formase parte do grupo poético Cravo Fondo. O seu home foi tallante:
—Suso, que sempre foi galante e cariñoso, díxolles a Fonte e a Valcárcel que si, que entraba, pero coa condición de que entrase eu –cóntame Helena con orgullo–. Eles dixéronlle que tiñan que pensalo. Volveron aos dous días e aceptáronme.
Os Villar eran gaiteiros; o meu pai, acordeonista. Eu quixen ser soprano. Cantaba zarzuela, tango, cuplé de principios dos anos 20 e mesmo música sacra culta
O ámbito masculino non lle metía medo. Non soamente sabía levar os pantalóns se era preciso, senón que sabía curtalos e coselos.
—O meu pai era xastre e a miña nai, modista. Eu prefería facer roupa de home porque era máis fácil. Eu son etnografía dos Ancares, Jaure. Viviamos na Idade Media, no bo sentido. Era habitual que se vivise nunha palloza. Eu estudaba Filosofía e Letras en Madrid. Había un mozo da embaixada norteamericana que me levaba nun Buick ou nun Mercedes. Nas vacacións volvía aos Ancares. Agora estou escribindo unhas memorias. A ver se teño forzas para contar as miñas vidas. Tiven varias vidas. Unha vida de oficio, como xastra; unha vida de profesión, como profesora, e unha vida de vocación, como poeta.
—E outra de cantante de ópera.
—Os Villar eran gaiteiros; o meu pai, acordeonista. Eu quixen ser soprano. Cantaba zarzuela, tango, cuplé de principios dos anos 20 e mesmo música sacra culta. O cardeal de Tarragona Benjamín Arriba y Castro, que era de Becerreá, volveu visitar a vila en 1968. Preparóuselle unha misa privada na que eu cantei a Perosi. Un amigo do cardeal era profesor con moita influencia na música en Compostela ofreceume unha bolsa de estudos. Eu tiña 28 anos. Non quixen porque xa tiña escola. Estaba en Quintá da Cancelada,en Becerreá. Daba clases aos fillos do clientes da xastrería, polo que nunca fun a mestra, senón un máis deles. En Quintá da Cancelada foi onde me fixen como persoa, onde aprendín a ser humilde.
A súa poesía volveu ser humilde, teresiana. Antes miraba cara a fóra, agora mira para dentro.
—Escribo unha poesía comprometida coa Humanidade, cos migrantes, cos que sofren as guerras por catro chalados que fan negocio vendendo armas... a democracia é débil... empezas a ver estas cousas cando a túa evolución vai cara ao final
