Opinión

Rosalía dentro da máquina de refrescos

O pai do meu sogro non entendía os chistes. Tiña unha intelixencia amplísima, pero extirpada de ironía. Para lograr velo sorrir, tiña que meter a palabra Franco nas bromas. Calquera gracia que falase do militar iletrado que o condenara a morte por pensar en republicano revelábase coma o chiste do ano.
Maruja Mallo y Pablo Neruda
photo_camera Maruja Mallo y Pablo Neruda

Eugenio Merino foi á feira de arte Arco de 2012 cunha máquina expendedora de refrescos na que estaba o xeneral superlativo de Ferrol. Foi divertido. Na edición de 2019 erixiu un ninot de Felipe VI. Este ano volveu co cadáver de Picasso polos cincuenta anos do seu pasamento. Está vestido á moda mariñeira, con pantalón branco e xersei de listóns azuis.  Aparece deitado e explicado nunha placa mortuaria escrita en francés. Elexiu ser galo por moito que nacese en Málaga, ignoremos os seus anos en Galicia –salvados na Coruña– e os cataláns non cansen de debuxalo comendo calçots.

Picasso foi toda a vida un grumete vello e canoso. Envelleceu nuns meses aos trece anos, segundo a súa irmá Conchita consumía a vida inflamada por unha difteria que a matou con 8 anos. Picasso prometera a Deus que, se ela curaba, renunciaría a pintar. A irmá e a arte eran o único que lle importaba no mundo. Sacrificaría o seu talento por unha caricia divina, por un sopro que devolvese a color ao rostro de cerume de Conchita, que se apagaba como as velas nas vellas novelas de Tólstoi.

Cando volveu de enterrala no cemiterio de Santo Amaro pechouse no cuarto pintar Responso por la muerte de Conchita. O lenzo é torpe, nervioso; unha concesión ás tebras. Moito despois, sendo pai, erguíase no medio da noite para ir ás habitacións das fillas. Quería asegurarse de que seguían respirando do aire infeccioso da vida.
Eugenio Merino exhibe o corpo plástico de Picasso ao tempo que lle rebaixa influencia.
—No creo que el siglo XX sea el de Picasso, sino el de Marcel Duchamp o Joseph Beuys, que tienen más eco en el arte actual.

Discrepo. Duchamp e Beyus está na mesma liña teórica de colocar un obxecto fóra de contexto para buscarlle outro significado. Duchamp reciclou o urinario convertido nunha obra de arte ao expoñela, e Beyus reiterou a proposta colocando unha basoira e un cubo de fregar nun centro artístico. Picasso fai outra cousa, transforma a historia da arte mediante unha abstracción. Demostra que a pintura pode moverse coma o cinema, que se pode pintar unha cara de fronte e de perfil ao tempo. A cara que pintou el, en concreto, foi a cara de Conchita; dende a súa adolescencia truncada en 1894 ata a a morte en 1973.
Hai outra idea de Merino que si comparto:
—Hoy los artistas ya no nos colocamos en un altar. Yo hablo de igual a igual con las personas, y no sentando cátedra. No es deseable para nadie ser un artista del siglo XX.

Os artistas e os intelecuais perderon todo o noso respecto. Ningún ditador se molestaría hoxe en día en mandar envelenar a un poeta. Pinochet non tería disposto que se envelenase a Pablo Neruda, como moito mandaría deter ao seu carteiro para abrirlle ás cartas ás amantesen proceso de formación. Pinochet era un home do seu tempo: tosco, cruel, rudo, criminal. Tampouco diría eu de Pablo Neruda que fose unha boa persoa –penso no ostracismo da filla, na discriminación cara aos que non eran comunistas naquela Arca de Noé que foi o barco Winnipeg–, pero, polo menos deixounos Veinte poemas de amor y una canción desesperada, facho de adolescencias.

O meu cariño por Neruda vén da viaxe con Maruja Mallo á illa de Pascua, onde están os bustos de pedra silenciosa. Para ela foi trascentente
—Recuerdo mi asombro ante la Isla de Pascua, adonde fui con Neruda. Quinientos gigantes, hombres que contemplan el cielo pueblan la isla.
Ese salitre doce que perfuma o Pacífico alumeou novos peixes, algas, medusas, estrelas de mar, caracolas e pólas de coral na súa pintura.
Os creadores unicamente importaban no vello mundo. A Salman Rushdie deixouno torto un enviado de irán, o país dos cegos. O agresor, de 24 anos, nin nacera cando foi condeado a morte por escribir unha novela burlona sobre os versos que Satán inspirou a Mahoma. Antes, cando Franco era almirante de barcos afundidos e centinela de Occidente, había outro respecto; xa digo.

A escapada de Tolstói en 1910 foi un escándalo. Toda Rusia tremeu cando o escritor das súas iconas de madeira cromada e ouro fuxiu nun tren acompañado dunha filla e do seu médico. Perdera o último fío de paciencia coa súa muller.
Sofia está cada vez máis e máis irritable.
O escritor anotou no seu diario que a quería moito, pero que quedara mudo, arrastrado pola enxurrada ao silencio pola "interminable parloteo sen sentido nin obxectivo" da esposa.  Desapareceu sen que se saiba onde pretendía esconderse porque morreu na traslatio. Baixa nun apeadeiro dun vagón de terceira clase coma un Moisés de barbas desarboradas polo vendaval, con 38 grados de febre, axitado por calafríos e apoiado no brazo polo seu doutor.

O deseñador Pepe Barro escríbeme para informarme dunha nova aparición da Santiña. Rosalía de Castro estivo no verán de 1864 tomando as augas en Breamo, entre as rías de Betanzos e Ares. En Lugo temos unha placa no lugar que ocupaba a casa de Rosalía durante tres anos. Manuel Murguía foi eficaz na construción do seu relato, pero faltoulle buscarlle unha cova na que se aparece a uns pastores analfabetos e lles falase ara advertirlles sobre a fin do comunismo, consciente de que os nenos eran fervorosamente contrarios ao materialismo dialéctico.

Somos incapaces de recoñcer os apóstoles da literatura e a arte. Estamos en tempos de encher o baleiro vital, o abismo sobre o que camiñamos cada día sen que haxa un garda entre o campo de centeo para salvarnos. Camiñamos sobre o páramo cunha brúxula de Instagram, voos de Ryanair e comidas en indonesios. Luis Cernuda dicía que a soedade era tan inmensa que soamente se podía encher con soedade. Agora enchémola con bicicletas caras de carbono e forneando magdalenas os domingos pola tarde.

O sábado é o noso día sagrado, un trasunto do Sabath xudeo, é o día de acudir ao nosos templos. Hai un libro ben curioso de Annie Ernaux, a respectable e talentosa Nobel francesa. Mira las luces, amor mío  –edita Cabaret Voltaire– no que ela fai unha crónica de visitas a centros comerciais, relata a compra semanal convertida en ritual que pensamos que podería dar sentido a todo o que nunca vai telo. "Quiénes somos? A dónde vamos? De dónde venimos?". Siniestro Total explicaron a Albert Camus coa sinxeleza e a intrascendencia do rock. Volvemos ao barroco. Leo a Ernaux:
—Mentres que o alimento para os gatos e os cans se presenta baixo unha apariencia suculenta e alegre, con envases de cores; os produtor de baixa gama paraas persoas non son nada atractivos, amoreados en palés no chan.

A cociña galega é evidente. Facemos unha filloa que parece unha filloa, fritimos unha orella con forma de orella. Os cataláns teñen unha comida barroca, a sarsuela. Porque eles recollen todo o que teñen man e o botan na pota, tamén a Picasso. Non puideron asimilar a Pablo Neruda, que xugaba con Maruja Mallo a coroárense de algas. Tampouco nós soubemos impostar a galeguidade de Neruda, mesmo sorrimos ironicamente cando recordamos que Mallo naceu en Viveiro e escapou por Galicia dese Franco que quería conxelala nunha máquina de refrescos.

O único que acertou a moldear unha escritora como mito foi Manuel Murguía. Escondeu a Rosalía palpable e a envolveu nunha néboa de santidade e misterio que nos permite continuar tantos anos despois,cada 23 de febreiro, enviar misioneiros para que dean  conferencias sobre A Santiña por todo o país. Chegamos a un punto en que, meu Deus, se ela se aparecese de verdade, non se recoñecería.

Comentarios